Орынбек ЖОЛДЫБАЙ,
филология ғылымдарының кандидаты
Жазушы Есқара Тоқтасынұлының шығармашылығымен алғаш рет өткен ғасырдың 70-жылдары танысқан едім. Ол кезде студентпін. Болашақ мамандығым журналист болғандықтан, оның үстіне бала кезімізден қалыптасқан көркем әдебиетке құмарлық әдетімен газет-журналдарда жарияланған мақалаларды, әдеби туындыларды қалт жібермей оқуға тырысатынмын. Сондай бір сәтте баспасөзден «Мыңжылқының үстіндегі түн» деген әңгімеге кезіктім. Шығарма кейіпкері ХІХ ғасырда өмір сүрген қазақ ауыз әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі Құлыншақ Кемелұлы екен. Кейіпкердің өмірде болған тарихи тұлға екендігіне қарамастан, жазушының сөз саптауынан бірінші кезекте образды көркем кестелеу, шығармаға арқау болған оқиғалар желісін оқырманды ширықтыра, қызықтыра баяндау, сөйлемдер бояуының қанықтығы бірден аңғарылды.
Арада ондаған жылдар өткенде жазушының өзімен де танысудың сәті түсті. Бұл кезде Е.Тоқтасынұлының бірнеше әдеби шығармалары баспа жүзін көріп, жұртшылыққа жазушы ретінде танылып, қаламгер ретінде қалыптасқан кезі еді. Бұл ойымызды оның шағын әңгімелер мен хикаяттар топтастырылған «Елім-ай, елім…», «Сахара мұңы», «Мыңжылқының үстіндегі түн», «Сахара үні» және басқа да туындылары дәлелдей түседі.
1965 жылы, Абай атындағы Қазақ педагогика институтын қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша тәмәмдаған жас жігіттің, Оңтүстік өңіріндегі туған қаласы Кентауға оралған мезгіл, мұнан былай спорт саласында аттай жарты ғасыр еңбек етіп ( жазушылық мақсатынан жоғары болып), жетпістің үстінде барып тізгін тартамын деп ойлауы неғайбіл. Анығы солай болды. Мұндай таңдауда, оның грек-рим күресінен студенттер арасында республика біріншілігін ұтқан, тағы да спорттың он түрінен бірінші санатты спортшы болуы, қазағы басым қалада, басшылықтан бастап, спорт маңайында қызметте жүргеннің бәрінің өзге ұлт өкілдері екендігі, олардың жөнсіз қысымы (айқасқа бастап)… шешуші рөл атқарғаны анық.
Тегі мықтының өзі мықты: табиғатынан шыншыл, мемлекетшіл, күрескер Е.Тоқтасынұлы, былайғы кезең, қаланың спорттық тіршілігіне байланысты қым-қиғаш айтыс-тартыстарда, спорт үшін, ұлт мамандары үшін биліктегі шовинст басшылармен бітіспес айқаста «көшбасшы» болады. Қатардағы бапкердің, немесе спорт нұсқаушысының қала басшыларымен, спорт маңайында жүрген төрелермен теке тіресуі қайдан оңайға түссін. Талай рет қудаланып, жұмыстан қуылса да, талмай айқасып, қаншама рет соттасып, көбіне жеңуі, таңқаларлық табандылық демеске амал жоқ. Содан не керек, қаншама тайғақ кешулердің нәтижесінде, қайтпай арпалысатын әдетінен бір жаңылмай, жаңа ғасырдың оныншы жылдары, ұлт мамандарына Кентауда билік тізгінін біржолата ұстатып барып, жетпістің үстінде дамылдапты.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында баспада ұзақ жатып, қаржы тапшылығынан ақыры жолы болмаған, кейін Кентау қаласының баспаханасынан болмашы тиражбен жарық көрген, ширек ғасырдан соң қайта қаралып, мемлекеттік бағдарлама бойынша шығарылатын әлеуметтік маңызы бар әдебиеттер тізімінде кезек күтіп жатқан «Бауырым-ай» атты көлемді шығармасы жазушының өткен ондаған жылдарда өз басынан өткізген оқиғаларды көркем кестелеген, қазақ әдебиеті тарихында спорт тақырыбына жазылған тұңғыш роман.
Ендігі жерде Е.Тоқтасынұлының шығармашылығына назар аударайық.
Ұзақ жылдар бойы осындай қып-қызыл дау-дамайдың ортасында жүрген адамның көркем туындылар жазумен шұғылданғанына бір есептен сенгің де келмейді. Оның үстіне шығармашыл орта көптеп шоғырланған астананы былай қойғанда, облыс орталығының өзінен шалғай жатқан шағын қалада күнделікті күйбең тірліктің, жоғарыда айтылғандай айтыс-тартыстың арбауында жүрген адамның анау-мынау, ұсақ-түйек жазу-сызумен емес, кестелі көркем дүниелер жасаумен айналысуға уақыт тапқанына сүйсінесің.
Осы орайда өмірді көркем түйсіну, айналаңдағы адамдардың тіршілігін көркем ой елегінен өткізіп, күнделікті тұрмысты былайғы жұртшылыққа бейнелеп жеткізу, бір қарағанда қарапайым болып көрінетін нәрселердің астарында жатқан дүниені аңғара білу әрі соны оқырман көкейіне кестелі тілмен құю табиғатында бар таланттың қолынан ғана келсе керек. Е.Тоқтасынұлының мөлтек әңгімелерімен, хикаяттарымен танысу барысында автордың бойынан осындай табиғи таланттылықты көргендей болдық. Жазушы шығармаларында күнделікті өмір көріністері, адам мінезі кейіпкерлердің іс-әрекеттері, сөз саптаулары арқылы беріліп, образдар бойындағы шынайы қасиеттер олардың өзара диалогтарымен, қимыл-қозғалыстарымен ашылып отырады.
Е.Тоқтасынұлының шағын әңгімелері мен хикаяттарында баяндалатын оқиғалар желісін екі кезеңге бөліп қарастыруға болады. Олардың бірі Кеңес үкіметі кезеңіндегі кеншілердің шағын қаласындағы, қала маңындағы ауылдардағы тіршілікті көз алдыңа елестетсе, екіншісі еліміз тәуелсіздікке ие болғаннан кейінгі алғашқы жылдардағы адамдар санасындағы психологиялық өзгерістерді, қай қоғамда да таусылып болмайтын тұрмыс түйткілдерін көркем бейнелейді. Дегенмен де шығармалардағы характерлер қақтығысы, кейіпкерлер қарым-қатынасындағы қимыл-әрекеттер, оқиғалар желісіне байланысты адамның күйініші мен сүйініші, сөйлеген сөз, мінез, қимыл-қозғалыс тағы басқа да көріністер арқылы адамның кім екенін көрсету, бейнесін көз алдыңа келтіру екі кезеңге де тән құбылыс.
Шағын әңгімелердегі бас-аяғы ықшам оқиғаларға, екеуара әңгімеге немесе автордың баяндауына құрылған көріністерден өмірдің сан алуан қалтарыстары, адам бойындағы түрлі қасиеттер аңғарылып отырады. Қысқа қайырылған дүниелердің астарында оқырманды бейжай қалдырмайтын, көңілін құлазытатын немесе сүйсіндіретін жәйттер баршылық.
Автордың әңгімелеріне ат қою әдісі де тосын. «Орынбай», «Күз күні», «Аңызақта», «Көмір», «Талтүсте», «Жұматай», «Баяғының қызы», «Қапалық», «Есен», «Көшеде», «Жаймашы», «Тапсырма», «ЕПО», «Зәкура», «Оңтуған» және тағы басқа болып кете береді. Әңгіменің атына қарап автордың не айтпақ болғанын аңғару қиын. Мысалы, «Орынбай», «Жұматай», «Есен», «Зәкура», «Оңтуған» адам аттары. Шығарма солар туралы екені тақырыбынан көрініп тұрғанымен, олардың кім екеніне туындымен танысу барысында ғана көзің жетіп, көкірегіңде біріне деген аяныш сезімі оянса, енді бірінің қылығына сүйсінесің. Ал «Аңызақта», «Көмір», «Талтүсте», «Баяғының қызы», «Қапалық», «Көшеде», «Жаймашы», «Тапсырма», «ЕПО» деген тақырыптар өзінің жұмбақтауымен-ақ қызықтыратындай.
Жазушының жоғарыда аталған және басқа да әңгімелерінің мазмұнын талдауды, әрбір туындының көтерген әлеуметтік жүгіне баға беруді мақсат етіп отырған жоқпыз. Айтпағымыз олардың әрбірінде бірі аянышты, бірі шуақты, енді бірі алдынан үміт оты жылтыраған тағдырлар сөйлейді. Мысалы, «ЕПО» деген әңгімедегі ЕПО – Ербол он үш жасар бала. Бапкерінің айтуынша болашағынан үміт күттіретін күрескер. Бірақ әкесі ішіп кетіп, көп балалы отбасындағы үлкені болғандықтан, спортты да, мектептегі оқуын да тастап, отбасының қамымен базарда арба сүйретеді. Дегенмен үмітін жоғалпайды. Ал «Қапалық» деген әңгімеде Ұлы Отан соғысында контузия алып, есі кіресілі-шығасылы ауруға шалдыққан қарияның мүшкіл хәлі, баласының безбүйректігі қысқа да нұсқа жеткізіледі.
Біз жазушының бірер әңгімесіндегі оқиғаның мазмұнын қасаң түрде атүсті ғана айтып отырмыз. Автордың оны баяндау тәсілі мүлдем өзгеше. Шығарманың берілу формасы, айшықты тіл туындының ажарын кіргізіп, оқырманды әрі қарай жетелейді. Мысал келтірейік. «Отыздағы бейтаныстың етекті мұрыны, желкесінен тоғандаулы қалың шашы, күтімді сақал-мұрты, тоқ қабағы жалт қараса біршама айбарлы. Қой көздері ғана қартайған жүйріктің көзіндей мейірімді, мұңлы.» («Мыңжылқының үстіндегі түн» әңгімесі). «Кәрі Қаратаудың күнгейі белестен белес ұзақ, теріскей беті құлама: ықылым заманнан Бетпақтан ұратын дауыл борандарға шың-құзы қасқайып кеуде тосады. Жай ел беттемейтін тіп-тік «Қалмақ асудың» жонға иек артар тұсынан бенденің бей-жай өтуі неғайбіл. Жан-жақтан көнеріп үгітілген сан сиықты, сан қатпарлы, неше пиғылды, көз ала бере әлдеқайсы қыбырлап, гүбірлеп есіміңді атағандай дене түршіктірер қаратастар төнеді. Құдды, теңіз түбі мәнзелдес тұңғиықтан өліп-өшіп көтерілген көшке кенет жай түсіп, иә дуалы ауыздың қарғысына ұшырап сеспей қатқан дерлік.» («Сахара үні» хикаясы).
Осымен жазушы Есқара Тоқтасынұлының шығармашылығына жасаған шағын шолуымызды аяқтасақ та болар еді. Әйткенмен тіл ұшына келіп қалған ойды айта кеткенді жөн көрдік. Ағамыз әділдік үшін, өзі жиі қайталайтын қазағы үшін, ұлты үшін қала тіршілігіндегі дау-дамайға араласпай, табиғатына Құдай сыйлаған талантын шыңдап, әу бастан жазушылықтан басқаның бәрін тәрк еткен болса, бүгінгі күні елге баяғыда танымал болған қазақ жазушыларының жуан ортасында жүрер ме еді бәлкім… «Тегі мықты» деген сөз айтып едік, оның ұлдарының да «Болашақ» бағдарламасы бойынша өркениетті шетелде оқып келгенін айту ләзім.
Саңғылдар сайты 