Қойбағар батыр

Қойбағар батыр Ағысай атамыздың Көсе деген үшінші баласы Шахай атамыздан тарайды. Аңыз бойынша бір жаугершілік заманда, Сырдарияның төменгі ағысындағы Арал теңізінің жағасы: болар, сона-а-у Жоңғар, бәлкім Қалмақ шабуылының тұсында болса керек… Жалпы қай мезгіл екенін дөп басып айта алмайды… Міне, сол көнекөз ақсақалдардың айтуы бойынша бүл оқиға былай өрбиді. Ол бір ел басына қара бүлт төнген ауыр кезең болса керек. Қазақ елінің басында бұндай шапқыншылықтар жиі-жиі болып түрған ғой. Сол заманда ұрпақ сақтап қалу үшін аталарымыз осы қазіргі отырған ата қоныстарын тастап көшкен екен. Арада қанша жыл өткені белгісіз. Бірақ атамекенге оралу олардың ойларынан еш кетпеген.Арада уақыт өте келе ел есін жия бастайды. Басқыншы жаудан атамекен де азат етіледі. Аталарымыз кері оралу әселесін жиі-жиі айта бастайды. Кейінгі үрпақты үлкен бабалары Саңғыл би жатқан ата қонысқа әкелу олардың арманы еді.Ата мекенге оралу жөнінде жиі-жиі бас қосулар өткізіледі. Осындай бір үлкен жиын ауыл сыртындағы биік төбенің басында өтеді. Ол кезде сыртта жорықта жүрген сарбаздар да өз шаңырақтарына оралып, бала-шағаларымен, туған- туыстарымен табысып, елдің ес жиған шағы болатын. Аталарымыз Мәмбет, Шақай болып әңгіме барысында көш- қон жабдығын жасай беруге тоқталады. Содан ел үлкен дайындыққа кірісіп кетеді.Осы кезде Ағысай атамыздан тарайтын Тілесберді (Бітей), Құлар, Көсе, Шолақ, Мәдігелді, Тұрсынбай деген балаларының ішінен Көсе қайтыс болады. Ол Мәмбет пен Шақайдың әкесі еді. Ол замандарда баласы өлсе үлкен бабасының қасына апарып жерлеу дәстүрі болған-ды.Көсені сонау алыстағы Қаратау баурайының теріскей бетіндегі «Қозмалдақта» жатқан Саңғыл бидің Ағысай әкесінің жанына жерлеу үшін бір топ адаммен Мәмбет, Шағакөй аталарымыз алып жүреді. Мәйітті жалбызға орап, нұқыл түнгі салқынмен жүріп отырып, ата қонысқа әкеледі.Келсе бұл жерге басқа рудың адамдары қоныстанып алған. Олар «Бұл жер қалай сендердің ата мекендерің болады, еш белгілерің жоқ!» деп көнбейді. Аталарымыз көшкенде қалай белгі қалдырмадық деп қатты өкінеді. Сол кезде топтың ішінен бір жас жігіт:– Мен ауылда қалған Қойбағар батырдың «Белгі қойып кеттім» дегенін естіп едім, – дейді.Сүйекшілер Көсені қойғызбаған соң қазіргі Кіші шұқыройдың қабағындағы жарқабақтың астын үңгіп, «аманат» деп қалдырады да, Қойбағар батырға адам жібереді. Сөйтсе Қойбағар батыр өзі жаумен жағаласып жүріп, ата қонысқа белгі тастап үлгерген екен. Ол белгілері мынадай болып шығады. Саңғыл би жатқан қазіргі Басбұүлақ деген бұлақтың басындағы сазды батпаққа түйенің басын сіңіріп жіберіпті. Сызғандағы Самай атаның қонысындағы бұлаққа үлкен ақ тасты көміпті, қазір өзінің атымен аталатын бұлаққа қойдың басын, Сары жазға аттың басын, Күмістіге өзінің күміс кемер белбеуін жасырып қойыпты. Алмалыға алты алманы шүберекке орап үлкен тастың астына, Итмұрын деген жерге тауда өсетін итмұрынның бір уысын өзінің оқшантайына салып көміпті. Атақты Мыңжылқы биігінің астындағы Шапан жапқан деген жерге келгеде сауытының шапанын тастың үстіне жауып кетіпті.Содан жан-жақтан шақырылған билер алқасына жүгінгенде Қойбағар батыр өзінің қойған белгілерінің барлығын тауып беріп, атамекенді қорғап қалған екен.Кейін Бабайқорған жеріне келіп, малдың жамбас сүйегін Шәуілдір мен Қотырбұлақ басына жылқының асық жілігін бұрын Қытай шылбыр атанған жерге атаның шылбырын көміп кетеді. Артынан бүл белгілерді тапқанда сол жерлердің аты әлгі белгілерге негізделіп аталса керек. Мұндағы «Қытай шылбыр» дегеннің мәнісі былай. Сол билер алқасына еріп жүрген бір би «Ойпырмай, мынау енді асып кете ме?!» депті. Содан ол жер Қытай шылбыр атанып, сол жерлерге Саңғыл би бабаның үрпақтары тарап қоныстанады.Билер алқасы кейін келіп қоныстанған елді Шу бойына, одан арқаға қарай ығыстырып, атамекенімізді қайтарып бергізіпті.Міне «Қойбағар батырдың даналығының, ақылдылығының, батырлығының арқасында бабаларымыз ата қонысқа осылай оралған екен. Ал «аманат» деп жер астында қалдырған көсенің мәйітін Саңғыл бидің қасына қойған екен.Ата қонысқа келген соң Қойбағар батырға аталарымыз: «Қалаған жеріңе орналас, басқаларды сенен кейін орналастырамыз» дейді. Сонда Қойбағар батыр қазір сол өзінің атымен аталатын Қаратау алқымындағы көкорай майсаң сазды қалайды. Аталарымыз да сөзінде тұрып Қойбағар батырдың қалаған жерін берген екен. Сол жер қазір Қойбағар сазы деп аталады.• Саңғылдар шежіре, Рахым қажы Балаби, 1999• https://sangyl.site/• https://www.facebook.com/groups/1762287963929362