Құрымбайдың Кенесарыны құтқаруы

Құрымбай датқа Кенесары ханмен замандас, сыйлас дос болып өткен адам. Ол Қоқан ханына датқа болып қызмет еткенімен, негізінде Кенеханның көзқарасын жақтап, Кенеханды қолдап отырған. Әскеріне күш-көлік беріп келген. Кенесарыхан кей жылдары, тіпті Құрымбай датқаға қарасты жерлерге қыстап қалып та жүрген. Кей жылдары жазда ауылын Сызғандағы Ақтасты бұлаққа қондырып, алыс сапарларға да шығып отырған. Ондай кезде Кенехан Құрымбай датқаға ауылын, елін дайындап, тапсырып кетеді екен.Бір жыл Кенесары хан Россиямен тағы да күресу үшін Қоқан ханымен бірлеспек ойы болады.Сол мақсатпен Қоқан ханы билеп отырған Ташкент қаласының беглербегіне Саржан мен Есенкелді ағасын жібереді. Олар Саржан мен Есенкелдінің басын алып, Кенесарыға жауап та бермейді. Тап сол кезде Әзірет Сұлтанға тәубе ету үшін келген Қасым сұлтанды да Қоқан әкімдері үстап өлтіреді. Кенесары ауылын теріскейдегі Құрымбай датқаның ауылының қасына көшіреді. Есенкелді мен Саржанның әкесі Қасымханның ауылын сүраймын деп, Қарнаққа келген Кенесарыны Қоқан бектері ұстап, Ташкент зынданында бір жыл жатады. Міне сол кезде Қаратау өлкесіндегі би, датқалар жиналып:- Кенесарыны зынданда жатқыза бергеніміз дұрыс емес, араға адам салып құтқарайық – дейді. Соған үлкен дайындық жасап, үлкен тарту таралғымен басшысын Құрымбай етіп, Қоқан ханы Мүхамедәлі (Мәделі) ханға қасына Күнімжан бәйбішесімен Сыздық деген баласын қосып елші етіп, өз өтініштерін білдіреді. Бұл жерде Мәделі ханға тікелей кіре алатын, сөзін өткізе алатын, уәж айта алатын Құрымбай датқа ерекше көзге түседі. Кенесары хан мен Мәделінің арасына дәнекер болады. Кенесарыны Ташкент беглербегінің қамап үстап отырғанын, оны қазақ елінің игі жақсылары мен датқа-билерінің босату жөніндегі өтінішін жеткізеді. Мәделі хан бұны құп көріп, Ташкент беглербегін шақырып алып:- Кенесары ақсүйек, хан нәсілі еді, сондықтан оның не жазығы бар екенін алдымен маған айтып, менің бұйрығым бойынша іс істеуіңіз керек еді. Сен құлсың, құлдың қожайынын жазалауыңа жол жоқ, Кенесарыны дереу босатып, осында жеткіз, – деп бұйрық береді. («Кенесары және Сыздық Сұлтандар» – Ахмет Кенесарин. 10 бет. 1992 жыл).Кенесары әйел, бала-шағасымен табысып, досы Құрымбай датқамен кездесіп, Мәделі ханға келеді. Кенехан өз ойын айтады. Мәделі хан:- Енді сіздерге тимеймін, тумаларыңызды осында алып келіп, маған зекет, басқа да алым-салықтар төлеп отыра беріңіздер. Ал Россиямен соғысыңызға ойланып көрейін, – дейді.Ташкенттен кетерінде Кенесарыға Мәделі хан 100 жігітке Әбдүшүкір деген жүзбасыны қосып береді. Әбдүшүкірге «еліне дейін аман-есен жеткізіп сал» – дейді. Кенесары кетерінде Мәделі ханға жолығып, «Әбдүшүкір мені Созаққа дейін апарсын, ары қарай Бабақүл қожаға айтыңыз, одан ары 40 жігітімен Созақтың әкімі алып барсын» – дейді. Себебі Саржан мен Есенкелді ағаларын, әкесі Қасым сұлтанды да ұстатып өлтірткен сол Созақтың Бабақүл қожасы еді. Кенесары хан жүзбасы Әбдүшүкірмен оның 100 жасағымен еліне бет алады. Қасында әйелі Күнімжан, баласы Сыздық және Қаратаудан барған Құрымбай датқа жігіттерімен бірге жүреді. Сол жүріспен олар Түркістан маңынан өтеді. Жолда Созақ пен Шуға бір күндік жер қалғанда қасында Құрымбай датқа бар, жасақтың екі жігітін қосып «Біз бесінде жолға, шығып, ертең Созақ арқылы Шуға жетеміз. Сендер Созақтың ар жағындағы Ақтасты бұлақта мына Құрымбай ауылындағы туыстарымның бәрін ертең Шуға көшіріп алып келіңдер. Сол жерден көшіп-қонып жүріп сіздерге зекет салықтарыңызды төлейміз – деп, ілгері оздырып жібереді. (Кенесары және Сыздық Сұлтандар. 11 бет- А. Кенесарин). Астыртын Құрымбай датқаға- Ауылындағы менің балаларым мен туыстарымды бір түнде Созақтағы Бабақүл қожа білмейтіндей етіп көшіріңдер. Шудан өтетін Бесқұлақ өткелдінің аузына 10-15 үй тіккізіңдер. Он бесі аппақ ақ үй болсын. Басқа елді ары Ұлытау жаққа көшіріп әкетсін. Қамыстың ішіне 200 сарбазды дайындап, менің бұйрығымды күтсін. Өзің апарып орналастыр. Мына жүрген жасақтар күдік тудырмас үшін керек. Бүлар жер жағдайын білмейді. Жігіттеріңді аларсың дейдіКенесары бір күн жүретін жерге Суындықтың асуымен асып, жолай аң аулап, дем алып, бес күн жүреді. Созаққа келіп, Қоқанның қосып берген жасағын қалдырып, Бабақүл қожаны (Созақтың әкімін) 40 жігітімен, Ташкенттің жүзбасысы бастаған жүз жігітін ауылына қонаққа шақырады. Шудың Созақ жақ бетіне үлкен екі ақ орда тіккізеді. Біреуін өзіне, екіншісін қонақтарға деп. Ішіне қымбат киімдер, Бұхардың жібек көрпелерін төсейді. Қасына оншақты күтуші жігіттерін алып қалады.Созақтың әкімі, Ташкенттің жүз басысы таң қалады. Оның ауылы Сызғанда, Ақтасты бүлақта емес пе еді, – деп. Жігіттерін жіберсе ауыл сол баяғы орнында отыр.Сол кезде озып кеткен Құрымбай датқа елге келіп, бір түнде Кенесарының ауылын көшіріп, жұртына өз ауылын дәл солай етіп күдік тудырмас үшін қондырған екен.Құрымбай датқа сол ауылмен, өз жігіттерімен сол түнде Шуға өтіп кетеді. Кененің ауылының көшкенін ешкім білмей қалады.Шу бойында Кенесары күтіп жатыр деген соң Ташкенттің жүзбасысы, Созақтың сол кездегі әкімі Бабақүл қожаны ертіп, Шуға қарай аттанады. Олар Шуға жеткенде өзен жағасындағы ауылдарды, әр ауылдың ортасындағы ақ боз үйлерді, төңірегіндегі жайылып жатқан малды көрген соң көңілдері жай тауып, өздеріне арнап тігілген үйлерге қаперсіз Кіріп, бойындағы қару-жарақтарын тастап, тынығуға кіріседі, қасындағы жасақтары да солай істейді. Үйге әбден кіріп болған соң Кенесары қамыста жасырынып түрған 200 жігітіне белгі береді. Олар қаннен-қаперсіз жатқан сарт жігіттерін киіз үйден шығып үлгермей-ақ қырып салады.Міне Кенесары екі ағасы Саржан мен Есенкелдінің, Қасым Сұлтанның кегін осылай алады. Екінші бір айтушы бүл оқиғаны былай айтады.Ташкент жүзбасысы мен келген жүз жігітті, Созақтың әкімі Бабақұл қожаны Кенесары түнімен күтеді. Азанда тұрғанда барлық жасақты үйден шыққанын шыққанынша қамыс арасындағы жасақтар көгенді керіп қойып, көгендей беріпті. Қарсылық көрсеткендерінің табанда басын шауыпты. Ең сонында Ташкент жүзбасысы мен Бабақүл қожаны үйден алып шығып, ауыл маңындағы биік төбенің басына апарады.Сол жерге көгенделген сарт жігіттерін де апарады. Биік төбенің күн батыс жағынан терең ор қаздырып қойған екен, Ташкент жүзбасысы мен Созақтың әкімі Бабақүл қожаны ордың жағасына әкеледі. Сол жерде Кенесары былай дейді:- Осы сендердің іштеріңде менің екі ағам Саржан мен Есенкелдіні, әкем Қасым сүлтанды ұстап берген жігіт бар. Сол жігіт алға шықсын. Кімнің айтқанымен істегенін мойындап, айтып берсе, жанын қиямын, – дейді. Ешкім шыға қоймайды. Кенесары үш рет қайталайды. Сол кезде топтың ішінен ұзын бойлы, көккөз қапсағай келген сары жігіт шығады.- Мен едім, – дейді ол. – Оның бәрін істетіп жүрген мына Созақтың әкімі Бабақұл қожа.Кенесары ол жігітті бөлек шығарады да, қалғанын өлім жазасына кеседі. «Жаңағы жігітті неге алып қалдыңыз?» дегендерге сатқынның да пайдасы тиеді дейді. Кейін ол жігіт Кенесарыға адал қызмет көрсетеді. Соңынан Ташкент жүзбасысы мен Бабақүұл қожаның да басы кесіледі. Міне осы кезде Құрымбай датқа Кенесарының қасында еді. Бұндай қырғынды, бұндай қатыгездікті көрмеген Құрымбай датқа сол жерде басына қаны шауып, қан қысымынан жан тәсілім етеді. Оны Кенесары өзінің он жігітін қосып, Құрымбайдың өз жігіттерімен бірге өгіздің бітеу сойылған терісімен қаптап, Сызғанға әкеліп жерлейді. (Өгіздің терісімен қаптау себебі еті арылмаған адамның ыстық күнде иісі шығып, бұзылмасын дегені екен.).Сол кезде Құрымбайдың қасында өзінің інісі Танақ, Қисық батыр, тағы да басқа оншақты ел адамдары бар екен. «Кенесары сүлтан жолы болып, әкесі мен ағасын өлтірген сарттардың жүз жігітін өлтіріп, өшін алған соң Аллаға риза болады. Сонан соң Қоқан жігіттерінің қаруларын, аттарын мұндағы туыстарын ертіп, Ұлытауға кеткен елдің соңынан көшеді: Торғай өзеніне жеткен соң ол әкесі Қасым сұлтан мен ағалары Саржан мен Есенкелдіге ас береді. Сол аста үлкен ат бәйгесі болатынын хабарлап, елге сауын айтып, орта жүз бен кіші жүз елін асқа шақырады. Екі елдің асқа жиналған ақсақал-қарасақалдары қазақ дәстүрі бойынша Кенесарыны ақ кигізге салып хан көтереді». Кенесары және Сыздық Сұлтандар. Ахмет сұлтан Кенесары ұлы 1992 ж. Алматы, Жалын)Кейін Қоқан ханына қарайтын Созақтың сарттары Қаратау өңіріндегі халықты Кенесарыға қарсы қойып, жауықтыру үшін өздерінің бастары алынған сарттарын жасырып, Құрымбай датқаны қырық жігітімен Кенесары әйелі Күнімжанға барғаны үшін өлтірді. Кенесарының апасы Бопай Құрымбайды теуіпті. Содан ол құсадан өліпті, – деген өсек таратады.Бүл әңгіменің өтірік екенін 70-ші жылдардың ортасында бүкіл Қаратау өлкесіне белгілі шежіреші Отжан деген қария Козмолдақта Төлеубай құдасының үйінде осы әңгімені айтып беріп еді.- Ертеректе бүл әңгіме Қаратау өлкесіне аты әйгілі Жәнәділ болыс, Сейділда болыс, тағы басқа үлкен адамдардың арасында әңгіме болғанда Жәнәділ болыс бүны Созақтың сарттарының шығарып жүргендері. Олар мына Қаратау өлкесіндегі қалың қоңыратты Кенесарыға қарсы қойып, шапқызудың әрекеті еді. Күнімжан бәйбішесі де қоңыраттың қызы емес пе. Оның үстіне Кенесарының әскері мен батырларының көбісі қоңыраттардан. Ал әйтпесе айтыңдаршы, менің атам сонда өлтірілген деген ұрпақты. «Атамды Кенесары бауыздап өлтірді» деген бір Саңғылды, тіпті бір Қоңыратты көрген де, естіген де жоқпын. Ол кезде Қаратау өлкесіндегі қоңыраттарға Кенесарының да шамасы келмейтін еді.Сол Отжан қария қоңыраттың Жетімдер руынан. Көпті көрген, көптеген әңгімелерді білетін көкірегі ояу, көзі ашық шежіре адам еді. Ол кісіден бүдан басқа да көп әңгіме естідік. Кейін, мүнда, сексенінші жылдары жасы 90-ға келіп қайтыс болды.Құрымбай датқа кезінде ел үшін көп еңбек еткен, елім деп еңіреп өткен жеке тұлға. Қоқан датқасы бола тұрып, Кенесары қозғалысын қуаттауы, оған материалдық және рухани жәрдем беруінің өзі қазақ елінің басына түскен сол бір алмағайып заманды терең түсіне білгендігі деп білуіміз керек.Кенесарының өзін қоқан ханы Мәделі ханға барып, араға түсіп, Кенесары түтқыннан босатуы да ол кісінің үлкен азаматтығы.• Саңғылдар шежіре, Рахым қажы Балаби, 1999• https://sangyl.site/• https://www.facebook.com/groups/1762287963929362