Жәнібек ақын

Жәнібек Момбеков дарынды күйші, композитор Төлеген Момбековтің туған ағасы. Жәнібек те Теріскей өңіріндегі атадан балаға өнері мирас болған атақты өнер иесі. Оның жазған өлеңдерінде Отанды сүю, Ұлы Отан соғысының зардабын шеккен адамдардың қайғы-қасіреті толғана жырланады. Қозмолдақ – Сызған елді мекені өзінің өнерімен елге танылған белгілі ақын, күйшілер, шешендердің ошағына айналған жер. Жәнібектің ағайындары, ата-бабалары – бәрі шетінен өнердің саңлақтары. Қожамжар шешен, Қайдау ақын, Бапыш күйші міне осы кісілермен немере-шөбере болып келеді. Аталғандардың барлығы осы теріскей өңіріндегі Қозмолдақтан шыққан. Жәнібектің өлеңдерін оқып отырып көңілге түйетінің: өз өнерінің бағасын білмейтіні. Жәнібектің өлеңдерінің 70-80 проценті басылымға дайын тұрған өлеңдер. Қойын дәптерінде ғана жарық көрген дүние. Қазіргі кітабы шығып жүрген ақындардан деңгейі биік болмаса төмен емес. Жәнібектің біраз өлеңдерін арнау, сәлем хат ретінде жазылғандығы аңғарылады. «Айдарбекке», «Сарыға» деген өлеңдері осының дәлелі. Жәнібек пен Сарының жазба айтысы өзінше бір төбе. Қыз-келіншектерге арналған өлеңдері де бар. Егде тартқан шағында әйелі қайтыс, жаңадан жанұя құрғысы келеді. Өлген әйелінің жылын өткізіп елдегі басы бос келіншектерге хат арқылы әзіл тастайды. Бірде ол:Тірлікте ер жігіттің қосы аумасын,Басынан бақыт тайып, досы аумасын.Бұл күнде жас қыздарға қарт болыппынЕшкімді жақтырмайтын асау басым.Мінеки, не деген тапқырлық – өзінің іңкәрлік сырын шертіп ақтарып жайып тастаған. Ақын өлендерін оқи-ақ, оның қандай дәрежедегі ақын екендігі бірден көзге түседі. Жәнібек ағаның мына өлең шумақтары еш ақынға дес бермейтін өмірден алынған, жүректің тебіренісінен туындаған жыр шумағы. Өзімнің өмірімнен бір мысал келтіруді жөн көріп отырмын. Өлең жазуды Әскер қатарында жүріп бастаған едім. Бірінші рет «Матрос» деген өлеңім Қаратау кеншілері» газетінде 1959 жылы жарияланды. Әскерден оралғаннан кейін де жазып жүрдім. Тек жергілікті баспасөздің деңгейінен аса алмадым. «Оңтүстік Қазақстан», «Лениншіл жас», «Жұлдыз» газет-журналдарына талай рет өлеңдер жібердім. Бірақ бірде-біреуі жарық көрмеді. Бәрінің жауабы бір: «Рахым Балабиев, сіздің өлеңдеріңізді алдық. Өлең жазуға талабыңыздың бар екендігінде дау жоқ. Көркемдік жағы төмен. Әлі де ширата түсіңіз. Басылымның жүгін көтермейтіндіктен газетке жариялаудың мүмкіндігі болмады. Сәлеммен ПОЭЗИЯ бөлімінің меңгерушісі… пәленше, түгенше». Міне осындай жағдай жиі кездесе бергендіктен, менен ақын шықпайды екен деп өкпелеп, тастап кеткен болатынмын. Бірде белгілі ақынның жыр кітабы қолыма түсіп, оқығанда аңғарғаным- өлеңдері қара байыр, қара өлеңге ұқсас, көркемдік шеберлігі төмен, үйқас мәнерлері де көңілге қонбайды. «Мынау өлеңдер кітап болып шыққанда, менің жазғаным неге жарық көрмейді?!» деп белімді бекем буып, өлең жазуды қайта бастадым. Бүл 1980-жылдары болатын. Жазған өлеңдерімді Шымкенттегі облыстық Жазушылар Одағының бөлімшесіне алып келдім. Ол кезде бөлімше бастығы Насреддин Сералиев еді. Өлеңдерімді қарап отырды да, «әй, Исраил, бері келші! Мынау өлеңдерді көрші. Меніңше, тәп-тәуір сияқты. Сен маған қарағанда ақынсың ғой, менен гөрі тереңірек түсінерсің» деп жанына шақырып алды. Сол кезде мен қырықтан енді ғана асқан едім. Екеуі өлеңдерімді ақтарып оқып отырып, біразын іріктеп алды. Маған сұрақ қоя бастады. «Бұрын-соңды аты-жөніңізді баспасөз бетінен көрген емеспіз. Мынау табиғи дарындылықты неғып жасырып, бүркемелеп жүрсіз?! Неге газет-журналдарға бермейсіз?» — деді. Мен жоғарыда айтылғандағыдай, өз өкпемді айттым. «Сіз, бұлай етпеңіз, мынау деген керемет дап-дайын өлеңдер ғой. Кейбір өлеңдеріңіз редакциялық түзетуді де қажет етпейді. Біз газетке жариялаймыз, суретіңізді әкеліңіз»,- деді. Мен ол кісілердің айтқандарын бүлжытпай орындадым. Өлеңдерім «Оңтүстік Қазақстан» газетінде жарты бет болып шықты. Міне осы сәттен кейін маған қанат бітіп, шабытым тасып, бұрқыратып өлең жаза бастадым. Жәнібек ағамыз өз өлендерін газет-журналдарға ұсынбай өзінің қойын дәптерінде сақтаған. Егер талаптанып кітап шығарамын деп ынталық білдірсе, әлгі ағамыз сияқты белгілі ақын болып шыға келер еді. Жәнібек ағамыздың ақындық шеберлігіне байланысты тағы да бір екі шумақ өлеңдерін мысал ретінде келтірейін. «Балдызым» деген өлеңінде мынадай өлең тіркестері бар:Аспандағы сен бір туған ай болсаң,Жер серігін мініп алып айналсам.Қонуыма сізден бөтен мекен жоқ,Болашаққа көз жіберіп ойлансам.Бүл нағыз ғашықтық үлгісімен жазылған өлең. Кезінде бұл туралы филология ғылымының докторы профессор Рахманқүл аға тебірене жазған еді. Жәнібек ақын туралы жазып отырғанымның өзі сол Рахманқұл ағамыздың мақаласынан алынды. Жәнібек ақын өзінің Қаратау деген өлеңінде ел байлығы мен ондағы аяулы азаматтардың өмір жолы, еңбегімен ері атанған ардақты адамдардың іс-әрекеттері паш етіліп терең шабытпен жырланады. Мысал келтірейік.Алтын бесік Қаратау,Бақ кетпейді басыңнан.Теріскей, Күнгей тауынан,Өзендер ағып тасыған.Келіншектау қатар түрСәукеле киіп асылдан,Жасау артқан нарынаҚызыл менен жасылдан.Жолың менен үлкен депМың жылқыға бас ұрған.Байлығың көп бойыңдаКендерің бар ашылған.Руда болып шығып тұрТүрлі металл тасыңнан,- Таусылмайды алса да,Қазынаң көп басылған.Жеміс ағаш тұнып түрЖер қыртысын жасырған.Өрік, алма, алмұртыТөгіліп жерге шашылған.Аң аулаған мергендерӘр сайдан жүзін қашырған.Өлең осылай терең оймен, шабытпен өрнектеліп жазыла береді. к ақынның қай өлендерін оқысаң да, жаңағы белгілі ақынымыздың өлеңдерінен кем түспейді. Жәнібек ақынның өзінің жерлесі, Тарақты руынан шыққан Сары ақсақалмен айтысынан үзінді келтірейік.Жәнібек: Ардақты сәлем жолдаймынШалқар менен Сарыға,Жаратылыс жарылқапАмандық берсін жаныңа.Естіп хабар қуандымАман-сау жүрген халыңа.Жаратқан өзі төрешіЖұмыстың қара-ағына.Жарылқаса жасаған,Ауылға қайтсақ ағыла.Жеткізсе осы тілекке,Кете ме жүрек жарыла.Тоспитальда жатырмын,Науқастан келем айыға.Жығылмай аман мен жүрмінСібірдің мұз бен қарына,Аман-сау жүрсем болғаныӘсияның бағына.Кезектегі жығылысТегістіктің боладыҚыздарының жанына.Көрмегелі көп болды,Сіздерді жүрмін сағына.Хабарласып тұрайық,Хат жазысып тағы да.Хатыңды алдым, Сары-еке,Октябрьдің онында,Аман-есен жүрмісіңАрмиялық жолындаӨзі басшы пендегеЖақсылық пен жамандықҚұдіреттің қолында.Сіз бен бізді жарылқап,Жіберсін істі оңына.Сары: Кеттің бе аман, Жәнібек,Науқасыңнан жазылып.Сарсылдық біз де, ЖонекеАуылда сені сағынып.Аман-есен кез қыл депҚұдайға жүрмін жалынып.Жеткізсе осы тілекке,Кете ме жүрек жарылып.Хатыңды алып қуандық,Ол жақта, амандығыңа.Кез етпесін құдайым,Пендесін жамандығына.Түсінбедім мен сағанСенің бір айтқан сырыңа:деп жазыпсың тірімін,Әсияның бағына.Сенің тірі жүргенің,Кетіп қалған әйелдіңСоры ма, әлде бағы ма?Онан да жүргін Жәнеке,Ата-ана, елді сағына.Рахым етіп құдайым,Қайтарсың елге ағыла.Бастырмай биыл СібірдіңМұз бенен қарын тағы да.Исі жұпар аңқығанБөленсек Созақ-сазына,Биені байлап шалқытсақ,Қозмолдақ-Сызған сазынаҚымыз ішіп, мас болып,Ойнап-күліп жүрейік,Қыздардың күлкі назына.Амандықты білдіріпХат жазып тұр тағы да.Бөтен емес, хат жазғанЖолдасың Шалқар, Сары да.Жарылқаса жасаған,Аман-есен қосадыАғайынның тобына.Жәнібек: Жазыпсың өлең бізге арнап,Түсіндім оқып толыға.Сізбенен біздің бүгінде,Қарсы шабар кезімізЗеңбіректің оғына.Жанып бір тағы кетпейікМинаның оскол шоғына.Қолындағы қарудыЖазамын хатты Шалқар менДүйсенбайдың ұлына,Тірі болсақ жетермізҚуаныштың жылына.Масайрап мұнда мен жүрмінТегістіктің қызыныңалтын-күміс буына.Жығылып өлсем шейітпін,Тегістіктің қызынаБой бермей жүр айғырым,Әйелді көрсе ұрына.Қарайтын емес ешкімнің,Ажалы менен құнына.Жуынсам таза боламын,Қошқар атаның суына.Салмаймын құлақ, Сары-еке,Сенің бұл қорқақтығыңа.Уайым сөзді көп айтып,Қалушы ма еді келіннің,Батпағына тығыла.Тиіп кетсе былғайтын,Екеуміз де кез болдық,Саз балшықтың суынабылғанам деп қорықсаң,Келінге сірә жуыма.Жатқан шығар ӘсияАлтын-күміс тақтайда,Тексіз туған жамандыАдам сірә мақтай ма.Әдепті туған үл мен қызАруақты аттай ма.Қайын жұртты ұмытсақ,Аруақ бізді таппай ма.Жүрмін деп тірі, — айтпасам,Әсияның бағына,Шалқар менен Сары шалҚабырғаңа батпай ма.Бұрынғының сөзі барБақытсыздың байы өлер.Ескілікті мақалға,Қисыны сөздің жатпай ма.Сағынбайтын адам жоқ,Туып өскен Отанын.Әсия аман жүр ме екен,Қолында ата-ананың.Мен айтпаймын жел сөздің,Өтірік пенен өсегін.Қалған шығар байқамай,Мұратыма жетемін.Жақсылығыңды ұмытар,Шалқар менен Сарыдай.Қадірлі туған көкенің,Сол уақытта білерсің,Туысқан қыздың көтегін.Амандықты есітіп,Көңілден қайғы шашылды.Қосылсақ аман ел-жұртқа,Есіркегін құдайымКәрі менен жасыңды.“Уайым етпе Сарыеке,Қорқыныштан болып түр,Қуаныш жұмыс басымда.Аламаты соғыстың,Көп адамның өмірінТопыраққа жасырды.Бізге деген оқтарыӨзіне тиіп немістіңҚаны судай шашылды.Жеңіліс тауып майданнан,Өз жеріне тасындыАрмиясы Советтің,Қарасын жаудың батырды.Аз күнде тегіс аластапҚызықшылық дәуірменӨткіземіз ғасырды.Сары: “Хатыңды алдым Жәнеке,Сентябрь жиырма төртінде.“Сізбен біздер жүруші ек,Ешнәрсе білмей кертіне.Бүлдірді неміс халықтыСоғыстың салып өртіне.Ант беріп өзі қол қойған,Опа қылмай сертіне.Қызықты ел мен жерімніңГүлденген тұрмыс көркіне.Жібермеді біздің күш,Фашисті емін-еркіне.Нан орнына қан жұтып,Жерменен қашты серпіле.Енді жоқ одан қорқыныш,Берілді соққы өлтіре.Оқыдық біз Жәнеке,Әзілмен жазған хатыңды.Туылдың ата-анадан,Өз қатарыңнан ақылды.Ажыратасың өзің де,Тентекпенен мақұлды.Әсияны айталық,Кекетіп Сары ШалқарғаБола ма деп батымды.Қай түрлі етіп мұқатсаң,Жібермеспін ақымды.Қармағыңнан кетпес-едӘйелге болсаң батымды.Өзі жақсы болса да,Тұтымы бос деп әйелгеБылғаттың ерлік атыңды.Мағынасыз айтыпсың,Жері жоқ ешбір атымды.Айтайын ашып десем де,Қысасың өзің тақымды.Шындықты айтқан бір сөзім,Кетпесін батып жаныңа.Әсия неғып кез болды,Жәнеке сенің бағыңа.Тегістіктің қыздарыСырыңа әбден қанықты,Жолатпас енді маңына.Жақсылап салсаң тура жол,Көмілмес едің шаңына.Шыдамай жүр депсің айғырым,Өкпесі әбден қабына.Қалай бұл деп де ойланам,Жібермес еді-ау, кіріпАлдындағы үйірін.Басқа үйірге саларсың,Қазір келсе табынға.Жиналды дейсің қанша күш,Оншақты күн өткен соң,“Қаларсың лағып тағы да.Мас болғандай айтасың,Сібірдің қара нанына.Әсиядан саған үміт жоқ,Ілеспей қалдың шаңына.Шшіңді босқа күйдіріп,Енді сен оған налыма.Желпінбестен бекерге,Қарай жүр өткен қалпыңа.Қорықсаң сірә Сары-екеКелінге депсің жолама,Айтылған сөз мағынасызҚұлаққа сірә қона ма.Қорқамын дедім мен қашан,Айтқаның өтірік бола ма.Айтпаймын сендей құрғақ сөз,Кетсем де жауға тонала.Даңғыл салған жолым бар,Кідірмей шауып өтетін.Көзіме киіп томаға,Алдымдағы үйірімді,Басқа айғырға алдырмайСақтаймын иіріп қорама.Айрылып аңрып сен жүрсің,Көзіңнен ағып сорада.Мазақ болдың әркімге,Қосылмай басың жораға.Тізеңді құшып жатасың,Үйіңе келсең қонаға.Жасың өтіп қырықтан,Ағарып сақал-мұрытыңҚартайып қалдың сорлы аға-Жүйрік сөзбен айтыпсың,Қисынын сөздің келтіріп,Мақтайсың сонша өзіңді,“Көтеріліп желпініп.Жортақшы бір қысыраққаПеспей қалдың ентігіп.Сыпайы сынған жігітіңАлғаны тастап кеткеннен,Қойғаны жақсы өлтіріп.Жалынды ішіп Жәнеке,,Қайын жүрт деген тіліңе.Әзілдесіп қағазбенАшылды көңіл кірі де.Мұндай хат ешкім жазған жоқ,Жолдастардың бірі де.Амандықпен елге бар,Дақ түспей өкше сіріңе.• Саңғылдар шежіре, Рахым қажы Балаби, 1999• https://sangyl.site/• https://www.facebook.com/groups/1762287963929362