Алаш тарихи зерттеу орталығының жетекшісі академик Хайрулла Ғабжалилов “Қазақ ру-тайпаларының тарихы” деген еңбегінде былай деп жазады: “Рашид ад-Дин, Әбілғазының жазбалары бйынша Қоңырат тайпасының сол кездегі рулық құрылымының кестесін келтіре кетейік. Ергене қоннан шығып келгендер қатарында 18 ата Қият тайпасы болды. Солардың ішінде Нүкүз, Еңкірес (Икирас), Қоңырат, Елқонұт, Құрлас, Елшікі (Елжигин), Қоңқұлттар аталып өтеді. Бұлардың барлығы Әбілғазының кестесі бойынша, Қоңыратқа кіреді. Мысалы, Елқонұт – Шыңғыс ханның шешесі Әуеліннің елі. Ал, Икирастың Қоңырат екенін Қадырғали Жалайыр да “Шежірелер жинағында” атап көрсетеді. Яғни 18 ру Қияттың 7 атасы Қоңыратқа кіретін рулар болып шықты. Ал, Шыңғыс хан сол 18-дің ішіндегі осы Қоңыраттың Құрласынан (Тасбұдай, Көктің ұлы)- Қонқұлт-Мирани-Құрлас шығады. Бұны 1292 жылы Шыңғыс ханның ұрпағы Ғазан Ғали ханның тапсыруымен тарихшы-шежіреші Рашид ад-Дин, 602 жылы ғұлама Қадырғали Жалайыр, 1664 жылы Шыңғыс ханның ұрпағы Әбілғазының өзі жазып отыр. Біздің айтатынымыз Қоңыраттағы әйгілі екі атаның бірі – Көктің ұлы екені белгілі. Ал, Рашид ад-Дин Тасбұдайды Көктің ұлы десе, бұл босқа айтылмаған болар. Сонда Ергенеқоннан шыққан 18-дің кем дегенде 7 атасы Қоңырат болып шықса, онда Қият (Қиян) тайпасының негізін Қоңырат рулары құраған деген тұжырым жасауға болады. Даянхан, Төле, Құбылай хандардың қандық құрамына (ДНК) генетикалық сараптамалар жасалып, қоңыраттармен сәйкес екені анықталған.

Армысыздар, қазақ қоңыраттары! Қалқа моңғолдары туралы видеороликке байланысты өз пікірімді білдірейін. Қалқа жерінде қазақ қоңыраттарының аталары осыдан үш мың екі жүз жыл бұрын өзінің мемлекеттігін құрғаны туралы қытай тарихшысы Сыма Цянь, француз Дегинь, румдық Кордье жазып қалдырған. Л. Гумилев өзінің “Хунну” деген кітабында хун деген ежелгі тайпаның көшпелі мал шаруашылығы жағдайымен оңтүстіктен қоныс аударып келгені, қытай дереккөздерінде олар туралы үстіміздегі екі мың жылдықтан 1764 жыл бұрын, яғни дәл қазіргі кезден 3800 жылдай ілгері жазыла бастағанын баяндайды. Халха жерінде мемлекеттігін құрған тайпаның сол өңірдегі ақырғы жылдары туралы Л.Гумилев былай дейді: “В следущем году против Хунну ополчилась сама природа, через Халху прошла саранча, и к бедствиям войны прибавился голод”. Сонымен татар, қырғыз, қытайдың біріккен қуатының қырғынына ұшырап, 93 жылы Қиян ханзады мен оның туысы Нүкіздің әулеті Ергене қон тау аңғарына кетеді. Ол жерде 450 жыл тіршілік етіп, мал шаруашылығымен қатар темір өндірісімен шұғылданады. Бұл туралы Бичуриннің, т.б. шетел зерттеушілерінің еңбектерінде нақты айтылатынын өткен жолы да сіздерге хабарлаған болатынмын. 552 жылдың қысында Қалқа жерін қайтарып алып, Түрік қағанатының туын тігеді. Қоңыраттар мемлекетінен қалған “Орхон” тас ескерткіштері де, олардың қатарында Алып елетміш, Күлтегін ескерткіштері, т.б. Халха өңірінде екені ешкімге құпия емес. Шыңғыс хан дәуіріне келсек, сол уақыттағы дереккөзде “Қалқа өзенінің Бұйра көліне құятын сағасында көп малды Қоңырат деген ел бар” екені жазылған. Шыңғыс хан өзі құрған “Алты Алаш” елі ордасын Қалқа өзенінің батыс жағасында тіккені “Алтын шежіреде” жазылған. Демек, қазақ қоңыраттары үшін Қалқа даласы қасиетті мекен болған. Құбылай хан Қытайды бағындырып, ордасын Ханбалыққа (бүгінгі Пекин) көшірсе де, тамыз айында Қалқа даласына келіп, он мың боз бие байлатып, соның қымызын қоңыраттармен бірге ішетіні туралы италиялық жиһанкез Марко Полодан қалған дерек бар. Шыңғыс хан кіші ұлы Төлеге қара шаңырақ ретімен Қалқа даласын еншілеп бергенін кім білмейді? Шынайы тарихымызды танығысы келген жандар осы айтылғандарға мән беруі керек. Бұл шындықты теріс айналдырып жүргендердің шынайы тарихшы емес екенін немесе қасақана бұрмалаумен әуестенетін, көңіл бөлуге арзымайтын біреулер екенін біле жүрейік, ағайын! ОҢҒАР. 16-01-2023 ж.

Қайырлы күн, ағайын! Кеше біз айтқан Шыңғыс хан әулеті мен қазақ қоңыраттарының ДНК сы туралы деректер біз үшін құпия емес, бұрыннан мәлім еді. Біз үшін бұл жерде маңыздысы комиссияның құрамы болатын. Генетиктердің қатарындағы Жақсылық Сабитов деген қазақ қоңыраттарына анық тілектес емес, тарихымызды Нағанайдан қайыруға бейім екені байқалатын. Зерттеушілер құрамы үлкен болғандықтан да мұғыл дәрлегиндердің қан құрамы қазақ қоңыраттарымен сәйкестігі анықтап айтылды және үйсіндермен жуықтамайтыны көрсетіп берілген. Рашид ад-Дин аудармашылары мұғыл-дәрлегиндердің қатарына нирунды жатқызғысы келмегенімен, шын мәнінде олар Шыңғыс ханның аталарымен туыстығында күмән жоқ. Ол нұрдан жаралған әулет дегенді білдіреді. Нұрдан жаралған әулеттің анасы Қоралас руынан болса, Қоралас руы Қоңыраттың “алтын көзеден” тарайтын Тұсбодаудан делінеді, ал әкесі Дүбін Баянға келсек, оның түп негізі Қияннан екені айтылады. Аңызда нұрдан жаралған делінетін үш ұлдың да түп негізі Қоңыраттың “алтын көзеден” тараған ұлдарымен сәйкеседі. Нирундардың атасы да, анасы да Мұғул дарлегиннен шығады екен. Шыңғыс ханның аталары тарайтын Қоралас руы Тұсбұдаудан екені де мәлім. Сайып келгенде бұл әулеттің Мұғул дарлегыннан екенінде ешқандай күман қалмайды. Мұғул дарлегын мен қазақ қоңыраттарының қан құрамы, яғни ДНК-сы 86 пайыздық мөлшермен сәйкес екені мәлім. Сондықтан Шыңғыс қағанның өзіміздің атамыз екендігінде ешқандай күмән болмауы тиіс. Ал кіші әкесі Меңгіду қиян Бардан батырдың ұлы екені мәлім. Ол Қоңырат тайпасының биі болған адам, Есукей баһадүрдің ағасы болып келеді екен. Шыңғыс ханның ең сенімді кісісі осы кіші әкесі болған Есукейдің Некүн тайшы, Дәрітай кенже деген бауырлары және олардан тарайтын ұрпақтар Шыңғыс ханға адал қызмет етпегені де мәлім. Меңгіду қиян деген кісіні Шыңғыс ханның кіші әкесі, қоңыраттың биі дедік қой. Ол шежіреміздегі Мелде бимен сәйкеседі.

Шын мәнінде біз үшін қоңыраттар туралы “Бұл қауым Ергене қонға кеткен сол екі адамнан тарайды”, деп Рашид ад-Дин шежіресінде жазылуының өзі жеткілікті десек те болады. Бұл сөзінде шежіреші Қиян ханзада мен оның ағайыны Нүкізді меңзеп отырғаны түсінікті. Қиян ханзада Хұн дәуірінің ұлы билеушісі Оғыз ханның тікелей ұрпағы ғой. Хандық дәстүрдің Оғыз ханнан бастау алып, Шыңғыс ханға тірелетінін осы қосымша деректердің негізінде көріп отырмыз. Оғыз хан – қоңыраттардың түпкі атасы деп Шәкәрімдей дана, ғұлама текке жазбаса керек.

50 мың отбасылы Теле тайпасын бағындырып, қатарына қосып алу және Батыс Вэй патшалығымен оңды қарым-қатынас орнату туған жерді қайтаруды мұрат тұтқан Боджман қаған күнқұраттарының алдынан жаңа мүмкіндіктер ашты. Ол жужандарға қарсы ашық күреске ниеттенген теле жұрты қатарынан жауынгерлік қабілеті барларды дереу іріктеп алып, солардан жасақталған жаңа түменді таудың арғы бетінде құпия түрде әскери өнерге машықтырып, жауынгерлік тәртіпке баули бастады.
Енді Боджман қағанға жужандарға қарсы соғыс ашудың алғышартын дайындау қажет еді. Ол үшін Жужан патшасы Анахуанның ордасына елші жіберіп, оның қызын өзіне әйелдікке айттырады. Қағанның жужан ханшасына «ынтызарлығы» әкесінің шамына қатты тисе керек. Құндар елінің жужандарға темір қорытып берген кездерін алға тартқан Анахуан соны қағанның бетіне салық қыла сөйлеп, бүй депті: «Әй, сен, маған темір қорытып беретін құлым емес пе едің? Өз жөніңді білмей, менің қызымды айттыруға қалай дәтің барды?
Қаған одан басқаша жауап күтпеген де еді. Бұл оқиғадан кейін жәбірленуші кейпіне түскен Боджман қаған үшін жужандарға қарсы соғыс ашуға сылтау табылды. Енді ол Батыс Вэй патшасы Вэн-димен келіссөз жүргізіп, 551 жылдың жазында оның қызы Чанлені мол жасау-жабдығымен әйелдікке алады, сөйтіп, жужандарға қарсы әскери одақ осы құдалықпен бекітіледі. Енді Анахуан ордасына тосын шабуыл жасаудың қолайлы уақытын белгілеу ғана қалып еді…
Тарихқа қарасақ, қоңыраттардың Жужан патшалығын талқандап, Қалқада елдіктің туын көтеру арманы 552 жылдың қысында жүзеге асыпты.
ОҢҒАР. 04-01-2023.

Шежірелік деректерде 93 жылғы қырғыннан соң ханның кіші ұлы Қиян мен оның немере туысы Нүкіз келіншектерімен жұртқа қашып келген төрт түлік малдың түр-түрін айдап, Ергене Қон тау аңғарына көтеріліп кеткені айтылады. Бұны тек екі отбасы ғана деп түсінбеу керек. Қиян ханзады өзінің хандар әулетін бастап шықса, сондай-ақ олардың қатарында бұл әулетке адалдығын сақтаған, солардың әрі қорықшысы болған Нүкіздің жұрты да болған деп қабылдаған тарихи тұрғыдан дұрыс болады. Сол өңірде 450 жылдай тұрған бұл қауым малдарын бағып, күн көрумен шектелмей, темір қорытуды терең меңгеріпті. Темірден қазан-ошақтан бастап, оның ең шыңдалған түрінен қару-жарақтар жасаған. Аңызға қарасақ, жетпіс жерге көрік қойып, темір рудалы таудың қыратын ерітіп, төменге түсетін жол салған екен. Бұл да тайпаның теміршілігін тұспалдау. “Айтуларынша, көрікті асыл текті Қиянға қатысты ең басты тармақ үрлеген”, делінеді шежіреде. Бұдан теміршілдік дәстүрдің бастауында хандар ұрпақтары тұрғаны аңғарылады. Ары қарай: “Бірнеше тармақтан тұратын Қоңырат қауымы өзге рулардың ошағын аяқтарымен таптап, Ергене Қоннан шығып кетті. Олардың тау бауырын балқыту себебі – атақ-даңқына жол ашу ғана еді”, дейді. (Қоңыраттардың бастамашылық ролі осылай сипатталады). Әбілғазы осы орайда былай дейді: “Сол шыққан күнін той етіп тойлау моғұлдардың (Қиян ұрпақтарын меңзегені) дәстүріне айналды. Ол күні бір кесек темірді отқа салып, қызарған кезде оны кысқашпен ұстап, төстің үстіне қойып, әуелі ханы, одан кейін бектері балғамен ұрар еді”. Оқиғалар желісін Рашид ад-Дин сөзбе-сөз былай деп жалғастырады: “Жоғарыда келтірілген оқиғалардың себебінен адамдар ол тау туралы және темірдің балқытылуы мен темір ұсталығы жайлы естен шығармайды. Шыңғыс хан әулетінде жаңа жыл басы болып есептелетін түні көріктер, темір балқыту ошақтары мен көмірді дайындап, олар біраз темірді балқытады да, төске қойып, балғамен ұрып создырады, сол арқылы шүкіршілік етеді”. Оқиғалар түзіліміінен көріп отырғанымыздай, Оғыз ханнан бастау алған хандық дәстүр Қиян ханзаданың Ергене Қондағы теміршіл ұрпақтары арқылы Шыңғыс ханға үзілмей жеткен екен. Шыңғыс ханның төл аты Теміршіл болуында да ата дәстүрдің ізі сайрап жатқандай. ОҢҒАР. 03-01-2023

Сол заманда төмендегі атамекенінен қол үзіп, таудағы елсіз жерге барған қауым үшін аңызда бейнеленген түз тағысы-бөрінің мінезі мен өмір сүру дағдысынан үйренері көп болатын. Ең алдымен арлан бөрінің тау жотасына шығып, тұқымдастарын жинау үшін көкке қарап ұлуынан өздері үшін өмірлік мән-мағынаны және өздері ұстанған тәңіршілдік дінінің көрінісін таныған ел осыған байланысты сөздік қорын «ұлыс», «ұлы», «ұлу», «ұл» деген қасиетті ұғымдармен байытыпты. Таудағы бұл құбылысқа байланысты тілдік қордағы бұл үдерісті түсінуге батыс-шығыс елдерінен шыққан зерттеушілердің түркі тілі мен әдет-ғұрпы туралы шектеулі білігі мүмкіндік бермеген сыңайлы. Сол сияқты қытайлар мен еуропалық ғалымдар хандар әулетіне тән Ашина атауының бөріге байланысты екенін біле тұрып, оның мәнін анықтай алмаған. Он ұлды дүниеге әкелген қаншық қасқыр сол әулеттің ұлдары үшін кім еді? «Әже» ғой. Ал келіндері үшін «Ене» екенінде дау бар ма? Сонда жалпы қауым үшін осы екі атаудың бірігуінен «Әже-ене» шығып тұр ғой. Айтылу ыңғайына қарай бұл сөз «Әшене» болып өзгеруіне кім қарсы пікір білдіре алар еді? Қос сөзден тұратын бұл атау өзге тілдердің әріптік, дыбыстық ерекшеліктеріне сәйкес «Ашина» болып өзгеріске түсуі қисынды екені және тіл білімінің заңдылықтарына да қайшы келмейтіні аян. ОҢҒАР. 03-01-2023.

Қағанаттың таққа отырған бесінші ханы Шету қаған Қытай императорына жазған хатында өзін «Көктен жаратылған ұлы Түрік, аспан астындағылардың данасы әрі ардақтысы Көктің Ұлы Шету қаған…», деп атайды. Кейбір азаматтардың тарихқа Бумын қаған деп енген кісінің атын Боджман қаған деп оқылуынан шошып отырғанын ескеріп, оның ұрпағы болып келетін Шету қаған өзін Көктің Ұлы деп атағанына көңіл бөлуін қалар едік. Бұндай жағдайда Көтенші-бәйбішеден туған, Көктің Ұлы – тоқалдан туған деген сөз тарихпен ұштаспайтыны байқалады. Қазақ қоңыраттарының түп негізі бір әулеттен—Құндар елінің соңғы ханы Елханның ұлы Қияннан бастау алатыны анықталады. Түрік қағанатының билеушілері нақ сол Қиянның әулетінен екені тарихтан көрінеді. Ал енді қарақалпақ қоңыраттарының түп негізі оның туысы, бірақ хандар әулетіне жатпайтын Нүкізден екені айқын. Қаласының аты Нүкіз екені, көне руларының бірі Қият та осыны көрсетіп тұр. Олар өз шежіресін Қара деген кісіден тарқатуында да мән бар. Олар өздерін қара халықтан тарқатады, хандар әулетіненбіз деп дауласпайды. Алайда қарақалпақ қоңыраттарының атасы Нүкіз Ергене Қонға біздің ержүрек аталарымызбен бірге кіргені шежірелерде жазылған. Шыңғыс ханның анасы мен бәйбішесі қарақалпақ қоңыраттарынан екен. Жекжат-жұрағаттық жағынан бізге жақын болғанымен, олармен арамыздың алыс-жақындығын ажырата білуіміз керек. Сопылардың шығарып берген Нұғдай туралы аңыз-шежіресінің қазақ қоңыраттарына ешқандай қатысы жоқ екенін ол кісінің балғалы руынан екені анық дәйектейді. Тарихқа сабырмен қарасақ, Алпамыс батырды дүниеге әкелген Батыс түрік қағанатының хандары арқа сүйеген негізгі бұқара жиделі-байсындықтар болған, оның қатарында қарақалпақ қоңыраттары да болуы мүмкін деп болжар едік. Ал билеуші хандары қазақ қоңыраттары екен. Байсын қоңыраттарының Алпомиш жырында бұл жөнінде айғақтық деректер мол. Алпамыстың кіндік ханы тамған жер Қаратау өңірі дейтін дерек шындыққа толық сай келеді. ОҢҒАР. 31-12-2022 ж.

Түрік қағанаты дәуіріндегі тарихымызға келсек, Мұған хан мен Тобо хан билігі кезеңінде елдің кемелденіп, Қытай сияқты алыпты ықтырған сәттерін көрер едік. Тобо ханның: “Тек оңтүстіктегі екі балам-Чжоу мен Ци бізге бағынышты болып тұрса, бізге кедейшіліктен қорқудың керегі жоқ”, – дейді екен. Олардың әрқайсысы жылма-жыл 100 мың тай мақта-жібек кездемелерін ұсынып, оның негізгі бөлігін Бұқар саудагерлері арқылы пұлдайтын қаған, қаржыны адырна тартатын 100 мыңдық әскерін ұстауға пайдаланады екен. Қытайлық “Жыу кітабынан” осы орайда бір деректі назарларыңызға ұсынайық: “Сиуәң-жың жылнамасының бірінші жылының (579) төртінші айында Тобо Иу-жыуға шабуыл жасап, тұрғындарын қырғынға ұшыратты. Министр Лиу Сиун әскер бастап, қарсы соғысты, бірақ жеңіліс тауып, өзі қазаға ұшырады. Гаузу (Ву-ди) алты армияға өзі басшылық етіп, солтүстікке беттеді. Бірақ ол жолда қайтыс болды да, әскері кері оралды. Сол қыста Тобо шегараға шабуыл жасап, Жиыу–чиуәнді қоршап, аямай тонап кетті”. Диқан шаруалардан жасақталған Қытай әскері сол дәуірлерле көшпелі елдің көкжалдарына қарсы тұра алмайтынын осы деректерден анық көріп отырмыз. Кореядан Ұрымға дейін аса үлкен аумақты қамтыған қағанаттың ханзадалар билігіндегі сегіз еншілік өңірлерінде жиналатын алым-салықтың белгілі бір мөлшері ордадағы қазынаға құйылуда еді. Осындай құдыретті Түрік қағанаты билігінде он жыл отырған Тоба хан 581 жылы өмірден озарында ұлы Әміраққа былай деген екен: “Ең нағыз туыстық әке мен баланың арасындағы туыстық екені белгілі. Бірақ менің ағам (Мұған ханды айтып отыр) осы жақындықты тәрк етіп, тақты маған берді. Мен өлгеннен кейін сен тақты немере ағаң Далобианға (Мұған ханның ұлы Төременге) беруің керек”. (Қытайдың “Сүй кітабынан). Тобо хан қайтыс болған соң марқұмның өсиетімен Төременді хан көтеру рәсімі басталар тұста жиынға кешеуілдеп жеткен қағанаттың екінші ханы Қара Ыссық ханның ұлы Шету ортаға шығып, былай дейді: “Егер Әмірақты таққа отырғызсаңдар, онда мен аға-інілеріммен бірге оған қызмет етем, ал Төременді таққа отырғызсаңдар, онда мен өз шегарамды сақтап, өткір ұшты найзаммен оны қарсы аламын”. Шету жасы үлкен әрі даңқы шыққан батыр еді. Және Төременнің анасы қарадан шыққанын тілге тиек еткен оның уәжін ескеріп, ұлықтар мұрагерліктің таспиқтық жүйесіне сәйкес әрі анасының ақсүйек қызы екенін ескеріп, Әмірақты таққа отырғызады. Алайда қой аузынан шөп алмайтын жуас, ел басқарудан көрі саятшылықты артық көретін хан ұлына бұл лауазым мүлде қол емес-тін. Төремен болса оңтайы келіп тұрған лауазымға ойда жоқта ие болып кеткен Әмірақты ретті-ретсіз балағаттаумен болады. Оның бұл астамшылығына шыдай алмай, әрі оның сазайын қалайда тарттыру мақсатын көздеген Әмірақ арадан аз уақыт өтісімен Шетудің пайдасына тақтан бас тартатынын мәлімдейді. Сонымен Шетудің арманы орындалып, ол “Ел Кюлюг-шад Баға Ышбара-хан” деген лауазымдық атпен таққа отырады. Ол ренжулі Төременді өзінің еншілік аймағында қалдырумен қатар, оған Апа (аға) хан лауазымдық атағын беріп, өкпесін басқандай болады. Алайда Төременнің ішінде немере ағасы Шетуге деген қызғаныш сейіле қоймаған болатын. Шету қаған батыс өңірін билеп жатқан Істемидің ұлы Қаразор түрікке “тардуш шад” атағымен батыс өңірінің билігін береді. Сөйтіп елдің тұтастығын сақтаудың амалын жасайды. Шетудің Қытаймен арадағы қарым-қатынастағы саясатында қытайлық әйелінің ықпалы аз болмаған сыңайлы, оны қытайдың “Сүй кітабының” жазуынан байқап едік. Онда: “Шаболиөнің (Шетудің) әйелі Үй Вын-шының қызы Чиән Жин ханша елінің жойылып кеткеніне налып, Сүй патшалығын құлатуды армандап, күндіз-түні Шаболиөнің құлағының түбіне ызыңдай берді”, деп жазады. Осының нәтижесі болса керек, Шету қаған үлкен әскер жинап, Қытайға енеді де, қарсы кездескен үш қолбасшысының корпустарын талқандап, жеті шекаралық аймақты тігерге тұяқ қалдырмай талауға салады. Қытай патшасы бүкіл қуатын қағанатқа қарсы соғысқа жұмылдырады. Оларға қарсы шыққан Шету қаған әскерінің екі қанатын Төремен мен гректер Түрксанф деп атаған Тань хан басқарған болатын. Қырсық шалғандай, әскердің дәл осы екі қанаты ойсырай жеңіліп, Шету қолы шегінуге мәжбүр болады. Ордасына оралып, жеңілістің себебін түнере сараптап отырған сәтте, көрші елдің елшісі санатында сол жерде болған Чжань-Сунь Шэн деген осы жеңілісті Шету мен Төременнің арасына от қойып жіберуге пайдаланып қалады. “Әттеген-ай, мынау оңбаған Төремен кекшілдікпен қасақана жеңіліп, елдің алдында сіздің абыройыңызды төкті-ау! Сіздің атыңызға кір келтіру мақсатын көздеген бұндай сұмырайдың ордасын шауып, басын алсаңыз бек сауап болар еді-ау! – дейді іші қазандай қайнап отырған ханның астындағы отты үрлегендей. Аңғал хан ашу үстінде қытай жансызының сөзін мақұл көреді де, әскерімен суыт жүріп барып, Төременнің ордасын басады. Ордада болмаған Төременнің анасы Шету әскерінің алдынан шығып, арқырап келе жатқан қалың әскер аттары тұяғының астында қалып, жан тапсырады. Әділдік іздеген Төремен Істеми ханның ұлы Қаразор Түрікке барып жәрдем сұрайды. Шетудің оспадарлығына ренжіген інісі Чуло хэу де Төременді қолдап шығады. Шетудің ордасына қауіп төнеді. Екі арада қақтығыстар басталып та кетеді. Аяқ астынан пайда болған бұл үштік одақтың тегеурінінен сескенген Шету қағанға Қытайдан пана табудан басқа жол қалмаған болатын. Ол қытайлық әйелі Чиәнь-жин ханшаны – қызы, ханның өзін баласы деп қабылдауды өтініп, Қытай патшасы Ян Цзяньға жеделдете хат жолдайды. Бұған жауап ретінде Қытай патшасы мол тартумен Шету қағанға елшісін жөнелтеді. Елші патша грамотасын Шетуден тізе бүгіп қабылдауын меңзейді. Бұл рәсімді амалсыз атқарған Шету көрші мемлекеттің вассалы екенін мойындайды. Қытай шекарасына жақындап барып қоныс тепкен, көп әскери көмек алған Шету ордасы төніп келген қандастарының қылышынан сөйтіп құтылады. Шетудің үлгісімен Қаразор Түрік те Қытайдың вассалдығын қабылдап, Төременді тастап кетеді. Осы сәтте Төремен қолы да ыдырап, аз ғана қолмен Бұқараға қашады. Сөйтіп, хандарының өзара басараздығынан Түрік қағанаты екіұшты жағдайға тап болады. 587 ж. Шетудің ауырып, дүниеден озуына байланысты елдің алдында қағанатты сақтаудың жаңа мүмкіндіктері ашылғандай еді. Бұл қандай мүмкіндіктер және олар тиісті дәрежеде пайдаланылды ма? Бұны келесі әңгіменің тақырыбы дейік. ОҢҒАР. 27-12-2022

Қазақ қоңыраттарының Оғыз хан дәуірінен Шыңғыс хан дәуіріне дейінгі тарихи тамыры, сондай-ақ Шыңғыс ханның дүниеге келуі мен басқан іздері Қалқа өңірімен байланысты. Тарихшылардың Шыңғыс ханды Халха монғолы дейтіні сондықтан. Ал енді кейінгі кезде кейбір тарихшылар “Халха моңғолы” дегенді тунгустармен, тағы басқа бөтен жұрттармен байланыстырғысы келетінін де көріп жүрміз. Бұнда елді Шыңғыс ханның шынайы тарихынан айырып, оны Бұқтырма маңында немесе Жетісуда тудыру әрекеті жатқаны аңғарылады. Сондықтан деректерді оқығанда оның астарына үңіліп қарау керек. Қарақорым қаласы туралы да адастырулар көптеп кездеседі. Тарихқа қарасақ, ол қала ұйғырларға тән болған және 758 жылы тарихта көрініс тапқан. Ол қаланы Үгедей қағанның астана қылғаны, ол жерде ұйғырлар мекендейтіні, мешіттер бар екені Рубрук пен Карпини жазбаларында бар. Ал Бұқтырма су қоймасының маңында ұйғырлардың мекендегені туралы дерек кездеспейді. Сайып келгенде, біздің ғылыми деректерді негізге алып жазған дүниелерімізді газеттерде жарияланған мақалаларымыз бен әлеуметтік желідегі сөздерімізден хабардар қарсы жақ қолдарынан келгенше ойдан құрастырған өз версияларын елдің санасына тықпылаумен әуре. ОҢҒАР. 27-12-2022.

Түрік қағанаты атымен елдігін қайта тіктеген Күн елінің ұрпақтары Боджман қағанға Ел хан атағын берді. Бұл атаудың астарында не мән бар еді? Соған үңілсек, 93 жылдың ең қатал, айбынды да қасіретті күндеріне ойша оралады екенбіз. Үстіміздегі екі мың жылдықтың басынан бермен ыдырау кезеңін бастан кешкен Оғыз хан ұрпақтары өздері үшін қатерлі кездің жақындап қалғанын сезгендей еді. Оғыз ханның өзі осыдан үш ғасыр бұрын алғашқы жорығында-ақ тізе бүктіріп, өз елі қатарына қосқан дунху-татарлары Қытайдан қолдау көріп, Сәнби атымен қарсы айбат шеге бастаған. Олардың Сүйініш ханы теріскейдегі Саян қырғыздарымен сөз байласқаны да белгілі еді. Бұл кездері қытайлар Хун деп атайтын Күн елінің бірқатар рулары батысқа қарай жөңкілген болатын. Олардың маңдай алды бөліктері Гун атымен Еуропаға да әйгілене бастаған кез бұл. Елдің аталар дәстүріне адал аз ғана бөлігі өздерінің соңғы ханы Ел ханның айналасына топтасып, атамекені – Қалқа даласына шоғырланып, қорғануға бекінген болатын. Тоқсаныншы жылдың басында теріскейден қырғыз иналы бастаған қалың әскер Қалқа даласына кіріп келе жатты. Сүйініш хан (қытайша аты Сюань) бастаған сәнби татарлары қытай жағына ойысқан Күн елінің дүниеқұмар, сатымсақ рубасылары бастаған сарбаздарымен бірге шығыс пен түстіктен ат қойған. Күш тең емес, дұшпандар жағы бірнеше есе басымдыққа ие еді, сонда да болса елді қорғауға бекенген Күн елінің жауынгерлері атқа қонды.. Тарихқа қарайық: “Северный шаньюй Юлю (Елхан) оказался в кольце врвгов; с юга нажималы южные хунны: к которым перебегали его поданные, на востоке свирепствовали сяньби, на севере снова поднялись динлины (қырғыздар). Поражение было неминуемо, катастрофа неибежна, но Юлю (Елхан) с мужеством отчаяния продолжал борьбу. … Юлю шаньюй потерпел полное поражение, он был захвачен врагами, которые содрали с него кожу. Сяньби не развивали успеха: расправившись с врагом, они ушли обратно. …В следующем году против Хунну ополчилась сама природа. Через Халху прошла саранча, и к бедствиям войны прибавился голод”. Осылайша қыл үстінде тұрған елге Қытай елі 93 жылы атты әскерін жұмсап, толық қырғынға ұшыратады. Қытай тарихында былай деп жазылады: “Юйчугянь был последним северным шаньюем из рода Модэ (Оғыз хан). На основании этого китайские историки считали 93 год концом хунского государства”. Міне Елханның ұлы Қиян ханзаданың тірі қалған азғантай ұрпақты бастап, Ергене Қон тау аңғарына барып, пана табуы осы жыл болатын. Тарих пен шежірелерді ұштастыра қарап, осы шындықты сіздердің назарларыңызға ұсындық. Елхан бабамыз жан беріп алысса да, сақтай алмаған елін оның ұрпақтары араға төрт жүз елу жыл салып, Боджман қаған тұсында қайтадан қалпына келтіріпті. Тарихи әділеттікті қалпына келтірген Боджман қағанға Күн елінің соңғы ержүрек басшысы Елханның атын беру жөні содан екен. ОҢҒАР. 23-12-2022 ж.

Бір кісінің егіз ұлдарындай болған екі халықтың арасындағы ең алғашқы соғыстардың бірі Оғыз хан патшалығының ең бірінші жылында, яғни үстіміздегі жыл санауға дейінгі 209 жылы орын елған еді. Ел басшылығына енді ғана келген Оғыз ханды сынап көру, егер талабына көнбеген жағдайда басып алуды ойластырған, сол кездері Дунху атанған татардың әккі билеушісі елшісінің алғашқы екі сапарында Оғыздың шашасына шаң жұқтырмаған тұлпары мен сұлу жарын сұратқан дейді. Айналасындағыларды таң қалдырған Оғыз хан көршінің екі қалауын да орындап жіберіпті. Себебі көршінің теріс пиғылын түсінген Оғыз ханға әскерін ұрысқа даярлау үшін уақыт керек еді. Көршінің елшісі үшінші келісінде арада жатқан сары жазықты сұратыпты. Әскерін даярлап үлгерген Оғыз ханның күткені де осы еді. “Жер-мемлекеттің негізі, жерсіз ел болмайды! Біз енді ұрысамыз!”, деп ұрандатады Оғыз хан саңқылдап. Әбілғазы былай дейді: “Оғыз хан татарларға шабуыл жасады. татар ханы көп әскермен оған қарсы тұра алмады. Оғыз жеңді. Оғыз хан әскерінің қолына көп олжа түсті”. Бұл оқиға біздің дәуірімізден 209 жыл ілгері орын алғанын жоғарыда айттық. Арадан ғасырлар өтсе де, Оғыз ханның “Жер – мемлекеттің негізі, жерсіз ел болмайды”, деген қанатты сөзі әулеттің ұраны болып қалған екен. Тағы да Әбілғазы айтқандай, Күн елі араға 450 жыл салып, атамекенін қайтарып алғанымен шектелмей, бұл кезде Жужан аталған татар елінің қауіпін толық еңсеру үшін оларға қарсы әскери қимылды ары қарай дамытады. Ел ханы атанған Боджман қаған 552 жылдың аяғында дүниеден өткен соң оның тағына ие болған үлкен ұлы Қозұқ-Құл қаған (қытайлар бұл есімді Исиги Коло деп атаған. Қоз деген сөз ыстық деген мағынаға ие екенін ескеріп, Исиги деп, Құл дегенді Колоға шендестіріпті. Божбан шежіресіндегі Қожағұл осы, дейді Орынбай Бекжан) қайтадан бас көтерген жужандарды Лайшан тауы бөктеріндегі ұрыста күйретеді. Тарихта Исиги Коло жұмбақ жағдайда кешікпей көз жұмғаны айтылады. Таққа Исиги Колоның ұлы Шету емес (бұл божбан шежіресіндегі Шекен), інісі Мәукін (тарихта Мұған хан) қаған отырады. Тарихта бұл билеуші “қатал да рақымсыз, батыл да ақылды және соғыстан өзге ешнәрсе ойламайтын еді”, деп сипатталады. Сол айтқандай, Мұған қаған жужандарды күйрете жеңіп, оларды қытайдың Ци патшалығына қуып тығады. Айта кетейік, Қытай мемлекеті ол кездері Ци және Батыс Вэй деген екі патшалықтан тұратын. Жужандардың Ци патшалығына қашып баруы, бұлар Батыс Вэй патшалығына қарсы өзара одақтас болатын. Дей тұрғанмен жұмыс істеуге дағдыланбаған жужандар циліктердің ішінде ұрлық пен қарақшылық жасай бастайды да, одақтас елге сиыса алмай, 555 жылы Ци императоры оларды өз жерінен түзге қарай қуып жібереді. Осы сәтті пайдаланған Мұған хан қолы Дыншуцзи бастаған жужан қолын соққыға алады. Барар жері қалмаған жужан әскерінің қалдықтары Батыс Вэй патшалығын паналамақ болады. Түркілермен одақтас болған бұл патшалық үш мың жужан әскерилерін байлап-матап, елшісінің қарамағына береді. Түрік елшісі ересек жужандардың бастарын шаптырып, бала-шағалары мен әйелдерді құлдыққа айдап кетеді. Сонымен, бір кездері Күн елін қырғынға ұшыратып, жеріне иелік еткен, әр дәуірлерде дунху, сәнби, жужан атымен тарихқа мәлім болған бұл ел құрып бітеді де, Мұған ханның Күнқұрат елі далалықтағы елдердің жеке билеушісіне айналады. Жужандар бұдан былайғы жерде татар (сазайын тартар) деген атқа ие болады. Үлкен тарихымыздың бір парасы осы еді. ОҢҒАР. 23-12-2022 ж.

Ал енді тарихымызға келсек, Мұған ханның тұсында Түрік қағанатының шекарасы шығыста Кореядан басталып, батысы Қырым мен Босфор бұғазына барып тірелгенін көрер едік. Батыс өңірлерін игеруге Боджман қағанның інісі “Асыл Істенмән жабғы” (Көктің ұлы) мол үлес қосқаны тарихи деректерден аңғарылады. Түркілер Иранмен одақтасып, эфталиттерді талқандағанын және оны екі ел – Иран мен Қағанат арасында бөліске салынғаны мәлім болады. Қағанаттың дамуына зор еңбек сіңірген Мұған ханның 572 ж. қайтыс болып, орнына Тобо хан (божбан шежіресінде Тоқпақ делінеді) отырады. Ал 576 ж. Істенмән өмірден өтеді. Мұған хан мен Істенмән жабғы қағанатқа дәуірлік үлес қосқан тарихи тұлғалар болатын. Тобо хан дәуірінде қағанатқа Византия елшілігі келгені, елшілікті қабылдау рәсімі тарихта кеңінен көрініс тапқанын көрдік. Оны елшілік құрамында келген Менандр деген егжей-тегжейлі жазыпты. Соны оқырмандар назарына ұсынайық. “…Олар түсте әдемілеп ауқаттанды және ұзақ күнді сол шатырда той-томалақпен өткізді. шатыр алуан-түрлі оқа-зермен оймышталған жібек матадан тігілген еді. Олар шарап ішіп шаттанысты, бірақ шарабы біздердікі секілді жүзімнен жасалатын шарап емес. Олардың ішетін сусыны да тағылардың белгісіз сусыны. Келесі күні олар (ұрымдықтар) кешегі сияқты жібектен жасалып, әртүрлі әшекейленген басқа бір шатырға апарылды. Мұнда олардың әртүрлі әулиелері қойылған екен. Дизауыл (Істемихан) саф алтыннан құйылған тақта отырды. Осынау үйдің дәл ортасында алтын ыдыс-аяқтар мен бүріккіштер, кеспектер бар, олары да алтыннан. Олар тағы да ауқатқа бас қойды, қажетті кептерін ішімдік үстінде айтып, сырласып біткесін, жөн-жөнімен тарқасты. Келесі күні олар басқа бір кең бөлмеге кірді, мұнда алтынмен апталған ұстындар, сол сияқты төрт алтын тауыс тіреп тұрған алтындалған төсек болатын. Бөлме алдындағы кең алаңға ұзыннан ұзақ етіп арбалар тізіліп қойылған. Олардың үстінде көптеген күміс бұйымдар, аяқ-табақтар мен себеттер, әртүрлі мақұлықтардың күмістен жасалған бейнелері бартұғын. Бұлардың бізде жасалған бұйымдардан ешбір кемдігі жоқ еді. Түркі жұрты бегінің жиһаз-мүлкі міне осындай еді”. Әлемнің жартысына иелік еткен түркі жұрты билеушілері мекенінің нақты иелеріне келсек, үш шатырдың екіншісі алтын тақта жайғасқан Істеми жабғы екені көрініп тұр. Бірінші жіне үшінші шатырлар Тобо ханның өзі мен оның көмекшісі болған, гректер Арсила деп атаған божбан шежіресіндегі ханның інісі Бекарыстанға тән болған деп тарихта жобаланады. Бұл ұлы Түрік қағанатың дәуірлеу кезеңінің шыңы болатын. ОҢҒАР. 24-12-2022 ж.

Бөрте шененің (Боджман қаған) алдында Күн елінің ұрпақтары ғасырлар бойы армандаған, аталары аманаттаған Қалқа даласын жужандардан қайтарып алу міндеті тұрды. Ол міндетке қол жеткізу үшін қытайдың Батыс вэй патшалығымен жолға қойылған қарым-қатынасты ұлғайту, жужандарға өшігулі телелерден қосымша жасақ құрып, оларды жаттықтыру жұмыстарын атқару үшін уақыт керек еді. Құпиялықты сақтау үшін Боджман қаған әскери ойындарды тау ішінде өткізіп жатты. Батыс Вэй патшалығымен Жужан билігіне қарсы толық түсіністік орнады. Шешуші уақыт жақындаған сәтте Боджман қаған арнайы елші жіберіп, Жужан елінің билеушісі Анахуанның қызын әйелдікке сұратады. Әрине Боджман астамсыған Анахуанның қызын бермейтінін білсе де, болашақ жорықтың қарсаңында ежелгі жауынгерлік дәстүрге сай, оның алдынан өткенді жөн көрген. Солай болды да! “Күні кеше ғана маған темір беріп тұрған құлдарым емес пе едіңдер сендер? Менің қызымды сұрауға қалай дәтің барды ?!” деген кемсітулі жауап алған Боджман қағанның алдынан адамгершілік тұрғыда да жауласуға жол ашылды. Одақтастық келісімді алға тартқан Боджман енді Батыс Вэй патшасының қызы Чан Лені әйелдікке алады. Қалқа даласын қайтарып алу жорығын жүзеге асыру үшін қыс кезі қолайлы деп табылады. Жужан билігінің айналасында күзет қызметі ғана қалып, әскерилер үйлеріне қайтқан кез бұл. Осы қолайлы сәтті пайдаланып, 552 жылдың қысында төтеннен ат қойған Боджман қаған қолы ешқандай адам шығынысыз Жужан ордасының шаңырағын ортасына түсіреді. Қарсылық көрсетуге мұршасы келмеген Анахуан күйіктен өзіне қол жұмсайды. Баласы циліктерге (қырғыздарға) қарай қашып құтылады. Осылайша 552 жылдың қысында бабалар мекені – Қалқа даласын қайтарып алған күнқұраттар Түрік қағанаты атымен мемлекеттіктің шаңырағын көтереді. Бөрі ененің алтын басы кестеленген көк туы көк аспанда желбірейді. Боджман қағанға Елхан атағы беріледі. Күн елінің соңғы ханының есімі Ел хан екенін жадында сақтаған ұрпақтары осылайша тарихи әділдікті қалпына келтіреді. Рашид ад-Динде да, Әбілғазы шежіресінде де қоңыраттардың Түрік қағанатының бастауында тұрғаны нақты жазылған. Біз тек ол шежірелерді тарихи оқиғалар туралы деректермен қабыстырдық. ОҢҒАР. 21-12-2022.