Тұлғалар

ҚҰЛЫНШАҚ КЕМЕЛҰЛЫ

Құлыншақ Кемелұлы (1840, Созақ ауданы, Жартытөбе аулы — 1911, сонда) — ақын. Құлыншақ ескіше сауат ашып, Шығыстың қисса- хикаяларын көп оқыған. Өлең шығарып, терме, жыр айтқан. “Көлбайға” “Дүйсенбі датқаға” дейтін толғауларында ел билеушілердің жүгенсіз іс-әрекеттеріне наразылық білдіреді, жауға қарсы күресте ел бастаған батырларды дәріптейді. “Шырын-Шекер” дастанында, “Оңдыбайға”, “Майлыға”, “мөделіге”, т.б. өлеңдерінде Құлыншақтың ақындық шеберлігі айқын көрінеді. Құлыншақ Сыр бойын, Жетісу өлкесін аралап, Майлықожа, Шөже, т.б. ақындармен айтысқан. “Алпамыс” эпосын толықтай жырлаған. Жамбыл Құлыншақтың ақындық талантын жоғары бағалаған. Ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы Р.Рысжан Құлыншақ қолжазбаларын ҚР Ұлттық ғылым академиясының қолжазба қорына тапсырған. Ақын Құлыншақ Кемелұлының араб әдебиетімен байланысы. Өз заманында, көзінің тірісінде-ақ атақ-даңқы алыс-алыс аймақтарға тараған күнгейлік ақын – Құлыншақ Кемелұлы (1840-1911ж.ж.) Бұл кісі күнгейлік ақындық мектептің айтулы шайырларының бірі. Туған жері Оңтүстік өңірі. Туған жылына келер болсақ 1840 жыл. Дегенмен Ә.Оспанұлы былай дейді: «1983 жылы жарияланған «Қаратау атырабының ақындары» атты кітабымызда, ол кісі жайында тақыл-тұқыл ғана мәлімет беріп өте шыққанымыздың негізгі себебі де міне осы болатын. Ондағы деректерді бізге беруші Құлекеңнің ең кенже баласы, ол кезде 63-64-тердегі Исахан ақсақалды, Исакеңнің айтуында ақын 1831 жылы туып, өмірінің ақырғы кезеңінде Меке сапарына кетіп, содан қайтар жолда 1901 жылы қағына тиген қатты дертке ұшыра қайтыс болған делінгенді. Бірақ кейінгі Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі, профессор Рахманқұл Бердібаев «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері» атты кітабында (1967) және біздің мәліметті ұстанған профессор Ханғали Сүйіншәлиев жазып, жариялап жүрген соңғы зерттеулерде Құлекеңнің дүниеге келген – кеткен уақыттары 1840-1911 жылдар межесінде көрсетіліп, ол Қазақ-Совет энциклопедиясында (7-том, 31 бет 1975 ж.) жарияланып та жіберілді. «Бес ғасыр жырлайды» (2-том, 228-бет 1984 ж, 75-бет 1989 ж.) кітабында, Ақын Құлыншақ қазіргі Шымкент облысы, Созақ ауданы, Жартытөбе кеңшарында 1840 жылы туылып, 1911 жылы сол жерде қайтыс болған, – делінген. Құлыншақ ақын діни сауатты, араб әлемінен азда болса да хабары болған адам. Ал жоғарыда аталған кітаптардың ішінде Құлыншақты тым діндар қаламгер етіп көрсетуден көрінеу қашқақтаған. Дегенмен біздің ақиқаттан аттағанымыз дұрыс болмас. Ол кісінің діни сауатты әрі діндар қаламгер болғандығы айдай анық нәрсе емес пе? Діндарлығының ең негізгі белгілерінің бірі, ол кенже ұлы Исахан айтқандай, Исламның бес парызының бірі болған қажылықты орындауы. Бұл кісі өмірінің соңында қасиетті Мекке қаласына, қажылыққа барып келген. Құлыншақ Кемелұлының өмірбаянын ақын Сұлтанбек Аққожаев өлеңмен келтірген екен. Өлеңнің соңғы шумақтарында, Құлыншақтың Меккеге барғандығын былайша баяндаған: Айтайын уақытында болған ерді,- Ел берген дүниенің арқасында Мекке мен көріп қайтты Мединені. Діндарлығына екінші бір дәлелді оның Майлықожамен айтысында көре аламыз. Қысқаша тоқталсақ, Исламның бес парызының біріншісі тілін кәлимаға кәлтіру, яғни: «Лә иләһә иллаллаһ» деп айту. Осы сөзді айтқан адам мұсылман болып есептеледі. Енді ақының осы сөзді (кәлиманы) айтқан өлең жолдарын келтірейін: Қожеке, екенсіз ғой ақылсыз жан, Басында айыбың көп мың менен сан. Келмегейдің баласын кәпір дейсің Лә иләһә иллалла мен мұсылман. Акын өзінің діндар әрі мұсылман болғандығын мақтан тұтқан адам екендігін мына жоғарыдағы өлең жолдарынан байқауға болады. Бұл нәрселердің барлығы Құлыншақ ақынның шығармаларының араб әдебиетімен, мұсылманшылықтың негізі болған Құранмен байланысы бар екендігін көрсетеді. Сол заманда тек Қүлыншақ ақын ғана діндар қаламгер болмаған. Өзімсн қатарлас, замандас ақындар да діни сауатты болған. Бұл сөздеріміздің бірден бір дәлелі, ол кісілер сөйлеген сөздерінде, айтқан өлендерінде Алла есімін, діни қағидаларды естен шығармаған. Араб әдебиетіне де жақындықтары болған. Себебі олар өз өлеңдерінде араб сөздерін (сол сездердің баламасы казак тілінде бола тұрса да) қолданған. Мәселен Құлыншақ ақынның “Қисық ақынмен тілдесу” атты өлеңінде мынадай жолдар бар: Максұдың Алла Тағала бергеннен соң. Міндіңіз алтын таққа осы кезде. Мүбәрәк құтты болсын мінген тағың, Құдайым аямасын берген бағын. Енді осы өлеңдегі араб сөздері мен діни ұғымдарды карастырайық: Біріншіден: әр бір нәрсені Алланың беретіндігін мойындаған, ал екіншіден берген нәрсесін алушы да Құдай екендігін тағы да айтып кеткен. Араб тіліне жақындығын айтар болсақ: өлеңде «мақсұд», «мүбәрәк» деген араб сөзері қолданылған. Ол кісі мақсұдың сөзін келтірген. Бұл негізгі мақсаты, ниет етілген нәрсе. Мағынасын “сұрағаның” десек те болады. Ақын араб сөзінің орнына өз сөзімізді қолданса болар еді ғой. Бірақ олай етпеген. Ақын бұдан кейінгі қатарда араб-қазақ сөздсрін қатар қолданған. Өлеңдегі «мүбәрәк» сөзі қазақша «құтты болсын» деген мағына білдіреді. Атап өткен , мүбәрәк сөзі бір ғана құтты болсын деген мағына емес, басқа да мағыналар береді. Мысалы: көрікті дегсн сияқты. Ақын осы мағынадағы мүбәрак сөзін Майлықожамен айтысқан кезінде былай қолданған: Қожаеке, есенсіз бе, сәлем бердік, Мүбәрәк жүзіңізді жаңа көрдік. Кей кездерде Құлыншақ ақын араб сөздерін, қазақ өлендерінің ұйқастарында қолданған. Мәселен: Құлыншақ пен Майлықожаның айтысына үңілейік. Онда Құлыншақтың мынадай сөздері бар: Қалай-қалай қожа едің аузың залым Сыртында кім болсаң да, ішің мәлім. Құдай бергсн дәулетім менің калың, Ықырар болсаң, тапқаның менін малым. Бұл жердегі «залым» (мағынасы арамы, зұлымдық көрсетуші адам), «мәлім» (мағынасы белгілі) ол араб сөздері. Қазақ залым сөзін жиі қолданады. Ал мәлім сөзі де көп қолданғанымсн онымен теңдей қолданыста жүретін өзіміздің “белгілі” сөзіміз бар емес пе? Бар болса да бұл кісі араб сөзін қолданған. Қолдану себебі сөздің бір біріне жақсы ұйқасып, жеңіл айтылуына байланысты. Қорыта айтқанда Құлыншақ Кемелұлы заманының көрнекті ақын болған. Бір өкініштісі Құлыншақ жайлы деректер жоқ емес, дегенмен жоқтың қасы. Әсіресе шығармалары, өлең жырлары осы күнгі шығарылған кітаптарда аз ғана. Мәселен «Бес ғасыр жырлайды» кітабында ары кетсе он ғана өлеңі жарым жартылай берілген. Десекте Құлыншақ ақынның бізге жеткен өлең жырларын көзіміздің ағы мен қарасындай бағалай білгеніміз жөн болар.

Ақынбек әулие

Тауды да, құм мен жазықты да Созаққа жиып бере салғанЖаратқанның шексіз құдыретіне бас иесің. Қаратауға Қыдыраялдағандықтан, құт дарыған дейді. Қазынасын ешкімсанаған да емес, санай да алмас. Шет елдердің ішінде технологиясы мен ғылымы, техникасы дамыған- бір мемлекет: «Қаратауды әр жерден үңгіп қазудың қажеті жоқ. Оны шетінен артып таси берсе де болады» деген екен. Қойнауы қазынаға толған өңірдің адамы да сондай рухани бай, әл-ауқаты бір басынан артылып ұрпағына жетерліктей болуы өзі ғұмыр кешкен мекеннің табиғатына тән болса керек.Кәрі Созақтың өткен тарихын қанша жаза берсең де таусылмас. Ерінбесең болды. Ақыны қаншама?! Найза мен туды қолынан түсірмей өткен ержүрек батыры қаншама?! Қара қылды қақ жарған билер, тілдіге сөз бермес шешендер, елін, жерін қорғап, ат үстінде көз ілген жауынгерлерді санауға сан жетпес. Әрбіріміздің бабамыз батыр болмаса да жауына қылыш сермеп, туған елін, тұғырлы белін қорғай білген жаужүрек жауынгер болғаны ақиқат. Қаратау бөктерін атқа мініп, асықпай аралай білсең сен бұрын-соңды естімеген, құлағыңа шалынбаған, ел есінен таса қалған тарихи әңгімелерге кезігесің.Осы таудың бөктеріндегі Тасбұлақ деген жерде мен осыдан 16-17 жыл бұрын болғаным бар.Сарыжаз бен Раңның арасындағы суы мол, шабындығы жайқалған шұрайлы жер екен. Жаз айында бардым. Масадан, шыбын-шіркейден ада, тастаған дәнің бақшалыққа айналар топырағы құнарлы бөктер екен. Басында бұлағы, бақшалыққа ағатын тоспа суы да сарқырап жатты.Жаз жайлау киіз үйдің іргесін түріп тастап, самаурынның қызыл күрең шайын ішіп, тер басып отырғанымызда сау етіп екі аттылы біз отырған үйге түсті.Үй иесі Бектан қария:-Әбекең қария келді!-деді де алдынан жүгіре шықты. Келген кісі әйбике руының беделді ақсақалы Әбдімәлік қария екен. Жапа-тармағай амандық-саулық сұрастық. Күннің ыстығынан аздап шөліңкіреп қалған екен. Үш төрт кесе шай ішкен соң, қайтадан амандық сұрасысып, мал-жан түгендестік. Өлкенің шежірелі тарихын жетік білетін қариядан көп әңгіме естідім. Кейін араға 15 жыл салып, жүз жасқа иек артқан Әбдімәлік қариямен әңгімелескенімде сол уақыттағы әңгімесін ұмытпай, тура сол қалпында айтып берді. «Қоспасы жоқ сары алтын» деген теңеу осыған сай келетіндей.Сонда қария Ақынбек қажы туралы өрелі әңгіменің тиегін ағытып еді. Өзінің ата -бабасынан бастап түп-тұқияндайтын қария, қойы қоралас, ауылы аралас жатқан қазақ ағайынның шежіресін білгенінше шертіп берген еді. Ақынбек қажы, Құлыншақ қажы Кемелұлының замандасы, әрі рулас ағайыны болған. Құлыншақ екеуінің жас шамасы да қарайлас болғанға ұқсайды. Құлыншақ ақын 1841 жылғы туған болса, Ақынбек 1848 жылдары дүниеге келген. Қажылыққа да барған уақыттары да шамалас болса керек. «Жол азабы-көр азабы» деген қиындықты бастан өткере жүріп, сенімдеріне селкеу ұялатпай мұсылмандық парыздарын өтеген. Әрі бұл екеуі кедей отбасынан емес, бақуатты бай отбасынан шыққан. Өрістегі мал кезегін жаюға есек таппай жүрген адам қажылық парызын қалай өтесін. Қолы ұзын, малды дүниелі адамдардың мақсатынан туған асыл парыз болса керек. Әрі халқымызда «ораза, намаз тоқтықта» деген тәмсіл деген айтылмаса керек. Енді Ақынбек қажының өзіне, өмірдерегіне тоқтала кетсек. Ақынбек қажы 1848 жылы қазіргі Қозмолдақ ауылындағы Саңғыл бидің іргесіндегі Басбұлақ деген шағын ауылда дүниеге келген. Өзі бір атадан-Жүнсейден үш ағайынды тарайды. Үлкені Қалдыбек, ортаншысы Ақынбек, кенжесі Орақбай деген ағалары-інілері өрбиді. Ақынбектің өзінен Оспан, Оспанбек, Қорсынбай, Мұхи, Әлмен, Ахан есімді алты ұл дүниеге келеді. Ақынбек балалық шағында өте зерек, адамды жатырқамайтын көпшіл бала болады.Қиялына ерік беріп Қаратаудың биік шыңдарына өрмелеп қыран құстың қанатына мініп өзі көрмеген, бірақ көргісі келетін, естімеген бірақ естігісі келетін басқа әлемге сапар шегетін.Имандылық, әдептілік, тұрақшылдық қасиеттерді ата-бабасының қанымен бойына сіңірген бала Ақынбек адалдық пен адамдық ұғымның егіз екенін біліп, зерделеп өсті. Ақынбек ауыл молдасынан арапша оқып біледі. Оның үстіне Қаратаудың аңғарында отырып, Арқа төсіне сапарға шыққан жолаушылардың әңгімелерін тыңдап, қоржындарындағы кітаптарын тай қалап алып қалып жүріп сауатын молайта ашады. Көбіне көп ол уақытта діни бағыттағы жазба кітаптарды тауып оқитын. Ақынбек 1895 жылы Мекке-Мәдинаға қажылық сапарға бет алады. Жолға деп алдына азын-аулақ мал салып шығады. Сатса қаржы, жесе ауқат саналатын малы жол шығынын өтейді. Ары-берісі бар алты жыл жүріп 1901жылы қажы атанып елге оралады.Дүниенің төрт бұрышын көрген жандай көкірек көзі ашылып, санасы сергектеніп қажылықтан оралған Ақынбек елге, жұртқа, кейінгі ұрпаққа пайдам тисін, сауаты ашылсын деген ниеттен медресе-мешіт ашады. Қаратаудың құт дарыған қойнауы мен түрлі шөпке бай бөктеріндегі дәрілік шөптерді халықтық медицинаға жаратып пайдаға асырады. Халық денсаулығын жақсартуға жұмсап ел ішінде емші атанады. «Ақынбек емдеген екен, құлан таза айығыпты» деген сөз ол уақытта жиі айтылып, мадақ сөз жиі естіліп жүреді.Орта жүз қоңыраттың Қоңыр Жиенбеті ішінде Асан атасынан тараған Қалмырза деген бай кісі болыпты. Сол Қалмырзаның жалғыз ұлы шешек ауруымен ауырады. Ол уақытта бұл ауру ел ішінде жаппай тарап, жас балаларды қынадай қырып жатады. Амалы таусылып, бір Алладан медет сұраған Қалмырза Ақынбек қажыны өзі іздеп барып:– Менің ұлымды ауруынан құлан таза айықтырып бер. Қалағаныңды беремін. Жалғыз ұлымның жаны қалуына қолыңнан келгенін аяма! Еңбегіңді өлшеусіз бағалаймын,-деп жалынышты үнімен үлкен өтінішін айтады. Арада айға жуық уақыт өткенде науқас дендеген баланың бетін бері қайтарады. «Уәде құдайдың аты» демекші Ақынбек емші Қалмырзаның қызы Мінсізді ұлы Мұхиға жар болуын қалайды. Мінсіз әжеміз Мұхиға күйеуге 1918 жылы он үш жасында келеді. Ал бұл уақытта Мұхидың жасы қырық жаста екен.– Мұхи өте байсалды, салмақты, артық ауыз сөзі жоқ, келбеті түр-тұлғасына сай көрікті, бір сөзді азамат еді,-деп Мінсіз апамыз айтып отырады екен.– Мінсіз десе мінсіз еді жарықтық. Ақынбек бабаның текті шаңырағына өле-өлгенше дақ түсірмей өтті. Ұлы Отан соғысы жылдары жетім қалған балаларды, жесір қалған аналарды босағасына тартып, талқанын бөліп беріп, бабадан қалған шаңырақтың киелі шаңырақ екенін жан жылуымен дәлелдеп кеткен аяулы ана осы -Мінсіз еді,-деп Әбдімәлік көке ризашылық пейілмен айтып еді. Мінсіз әженің өзі де «Бұл қара шаңырақ тегін шаңырақ емес. Бабамыз қолына құран кітабын алып оқып отырып қара суды теріс ағызған кісі болатын. Тегі тегіннен жаралмаған киелі шаңырақ. Сол себепті алыс-жақыннан келгендер алдымен осы шаңыраққа келіп тізе бүгіңдер» деп айтып отырады екен. Әже туралы әсерлі әңгімені ауыл қариялары жиі айтатынын Ақынбек қажының бүгінгі ұрпақтары Оспанов Әмзе, Ермахан Оразхан, Төлегенов Бақыт, Мұхиев Жәнібектер де қуаттайды. Уақтысында Мінсіз әжеміз туралы Жұматай Молжігітов, Сұлтан Жорабеков сияқты ел ақсақалдары жақсы пікір, жылы сөз, есті естеліктер қалдырған. Бұл күнде ол қариялар келместің кемесіне мініп кетті. Ендігі ұрпақ бабаларының кім болғанын білуі керек. Осы қағиданы ұстанған ұрпақтары Ақынбек қажының басына үлкен күмбезді кесене тұрғызып, есімін қара тасқа қашап жазды. Әруақтардың руқына бағыштап құран оқытып, ас берді. Ескерткіш кесененің айналасын көріктендіру-көгалдандыру мақсатында 100 түп жеміс ағаштарын отырғызды. Алдағы көктемде екі жылдық көшеттер алғашқы жемісін де беріп қалар.Сондай-ақ жақсы жанның ұрпақтары биылғы жылы тамыздың аяғында елді жиып ас беріп, әруақтарға бағыштап құран оқытып, жастарға ұлттық салт-дәстүрлерді, ұлттық тағамдарды, ұлттық ойындарды насихаттауды ниет етіп отырған жайы бар.Бұл тарихи танымдық мақаланы жазудағы мақсатым «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында Ақынбек қажы, әрі әулиенің есімін ұлықтау, алаш ардақтыларын тану арқылы өз елінің тұлғаларын кейінгі ұрпаққа насихаттау дер едім.Мақсат ҚАРҒАБАЙ.Қажы бабағаҚапалы жанға дем берген,Құсалы жанға ем берген.Ризалығын алып Тәңірдің,Пейіліне кенелген.Қаратау жері киелі,Ел біледі көнеден.Ақынбек баба сізге алғыс,Бізге қалды өнегең.Құлыншақ ақын екеуің,Қажылық сапар шектіңдер.Иманға мойын ұсынып,Аллаға сеніп өттіңдер.Меккені көріп көзбенен,Парызды өтеп өмірден.Арманда болмай кеттіңдер.Жылаған жанды жұбаттың.Мылқауға дейін тіл қаттың.Өзгеден ерек ұлтыңды,Ұлтым деп биік ұнаттың.Сусаған жұртқа білімнің,Бұрғыздың көсір арнасын.Ұраның болды нарбаба,«Білімсіз ұрпақ қалмасын!»Медресе салдың кесектен.Қорықпай от пен өсектен.Оқыттың қазақ баласын,Тұрғызып суық төсектен.Құтқардың талай баланы.Қызылша, оба, шешектен.Суды да теріс ағыздың.Деміңді салып кезекпен.Дұшпанға болдың мейіріміңді,Қанша болсын мезі еткен.Алла да дедің есебі.Береді өзі кезекпен.Дәрілік шөппен емдедің.Ауырған жанды сүзекпен.Еміңмен елді емдедің.Науқасы келсе тыз еткен.Өзің ең мейір иесі.Пенденің денін күзеткен.Артыңда қалды ұрпағың,Кесенең тұрды жаңғырып.Есімін қалды еліңде.Қаратау төсін ән қылып.Әруақ құдай жар болып,Қабыл ет елдің тілегін.Ауылға қырдан қарайды,Ұрпағым деген жүрегің! Мақсат ҚАРҒАБАЙ.

ТӨЛЕГЕН МОМБЕКОВ

Төлеген Момбеков (1918, Созақ ауданы, Сызған ауылы) — күйші. ҚазКСР-нің еңбек сіңірген мәдениет қызметкері. Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан.1943 жылдан мәдениет саласында қызмет еткен. Алғашқы ұстазы — өз атасы Бапыш Қожамжарұлы. Қаратау, Қара жорға, Ыңғай төкпе, т.б. күйлерін атасынан үйренеді. Кейін күйші Сүгір Әлиевтен тәлім алады. Момбеков тартатын күйлердің дені Орталық Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан өлкесіне кең тараған шертпе күйлер. Ол Сүгірден үйренген Телқоңыр, Боз інгеннің бүлкілі, Бес жорға, Шалқыма, Жолаушының жолды коңыры секілді күйлерін орындады. Оның Қосбасар, Мешін, Салтанат, Қат-қабат, Мың жылқы, Ел жаңа, Асу, Анама, Қоштасу, Қаратаудың шертпесі т.б. күйлері грампластинкаға түсірілді. Момбеков туындылары фольклорлық-этнографиялық Отырар сазы оркестрінің репертуарында орындалды. 1919 жылы Қаратау баурайындағы Қозмолдақ деген ауылда туып-өскен. Киелі өнердің бастауы арғы аталарынан басталады. Арғы атасы Қожамжар мен Назар әділ билік айтқан шешен болса, Қайдау атасы бүкіл Орта жүзге әйгілі айтыскер ақын, ал Бапыш атасы – аң аулап, құс салып, серілік құрумен бірге, асқан күйші болған адам.Төлегеннің Жәнібек деген ағасы, Күнтай деген апасы да керемет ақын болыпты. Төлегеннің өзіне домбыра дарыған. Төлеген Момбеков есімінің халқымызға кең тарап, төл күйлерінің халықтық рухани кәдеге айналуына көптеген ақын-жазушылар атсалысқан. Бұл орайда Сәбит Мұқанов, Асқар Тоқмағамбетов, Тәкен Әлімқұлов, Төлеген Тоқбергенов, Рахманқұл Бердібаев, Ақселеу Сейдімбековтердің еңбегі ерекше болды. 1965 жылы Асқар Тоқмағамбетовтің алпыс жылдық мерейтойына байланысты Сыр бойына сапар шеккен Сәбең жолшыбай Созақта да болады. Сол кездегі аупарткомның бірінші хатшысы Төлепберген Назарбеков Сәбеңнің құрметіне Созақ ауданының әр жеріндегі күйшілерді тегіс жинатады. Олардың ішінде Төлеген Момбеков, Файзолла Үрмізов, Ергентай Борсабаев болады. Сәбең оларға бірнеше күйден тартқызады. Осылардың ішінен Төлеген шерткен шертпе күйге қатты қызығып: «Мұндай дарынды республика көлеміне таныту қажет» деп шешеді. Сөйтіп, Төлеген күйлерін магнитофон таспасына жазып алып, Алматыға ала келеді. Көп ұзамай Созақ ауданының басшылығына М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтына Төлеген Момбековті іссапарға жіберу туралы Алматыдан арнайы хат келеді. Ол кезде Төлеген ауылда Құлжабай Төлеуов, Көпбай Омаров сияқты ақындармен бірге жүріп, автоклуб меңгерушісі болып жұмыс істейді. Алматыға келген сол сапарында Төкең грампластинкаға атасы Бапыштың, Сүгірдің және өз шығармаларынан бас-аяғы он екі күй жаздыртады және теледидарда бірер күй орындайды. Сол кезде теледидар қарап отырған Нұрғиса Тілендиев: «Мына қақпас қайдан шықты?!» деп, атып тұрған екен дейді. «Талантты талант қана таниды» деген сол. Нұрғиса Төлегеннің шертісіне сол бойы құлап түсіп, Алматыға келген сайын өзі қарсы алып, қонақүйге орналастырып, оң жағынан орын берген. Төлегеннің 1969 жылы Алматыға келген сол алғашқы сапарында-ақ «Социалистік Қазақстан», «Лениншіл жас», «Қазақ әдебиеті» газеттерінде Төлегеннің өмірі мен шығармашылығы жөнінде мақалалар жарияланады. Әдебиет және өнер институтының қорына Төлеген білетін күйлер толық жазылып алынады. Бас-аяғы бір аптаның ішінде кешегі ауыл домбырашысы республика көлемінде танымал болады.Төлеген турасында белгілі күйшілер әрі өнер зерттеушілері: Уәли Бекенов, Жарқын Шәкәрім, Біләл Ысқақовтар қалам тербеген. Төлегеннің ұстазы, Қаратау күй мектебінің ұшар басында тұрған Сүгір Әлиұлы 1961 жылы қайтыс болған. Өкініштісі, Сүгірдің өзінің орындауында бірде-бір күйі таспаға жазылып алынбаған. Көзі тірі кезінде күйлері нотаға да түспеген. Жазушы Мұхтар Әуезов, Үкімет басшысы Нұртас Оңдасынов іздеп барып, Алматыға шақырғанмен, реті келмеген. Ол кез – кеңестік «уралаудың» асқынып тұрған шағы, шертпе күйдің шетқақпай көрген заманы. Күйдің де, күйшінің де қадірі қашқан кез. Сүгірдің «Жолаушының жолды қоңыры», «Шалқыма», «Бесжорға», «Кертолғау» күйлері Төлегеннің орындауының арқасында халыққа жетті. Сүгірдің тартысы құлағында қалған көне көз қарттардың айтуынша, Сүгірдің «Бозінген» күйі бізге тура өз нұсқасында жетпеген. Төлегеннің де «Бозінгеннің бүлкілі» деген күйі бар. Зерттеушілердің айтуынша, бұл екеуі екі бөлек күй. Төлеген әуелгі нұсқаны өзінше жетілтіп, басқаша құлпыртып, дамытып әкеткен. Атақты күйші Қаршыға Ахмедияровтың айтуынша, Сүгір мен Төлегенді бөліп-жармай, дауға айналған күйлерді бір сөзбен «Сүгір мен Төлегендікі» деп атау керек. Сүгірді көзі көрген және сол ауылдың тумасы, марқұм профессор Керімбек Сыздықов былай деп жазып кетіпті: «…Төлеген Алматыда көпшілік алдында, радио, теледидардан күй тартқанда Сүгір ақсақалды ұстазы ретінде үнемі құрметпен атап, сол кісінің күйлерін тартудан бастайтын. Алғашқы жолы «Қосбасарды» Тәттімбеттікі, «Бозінгеннің бүлкілін» Сүгірдікі деп жаздырғанының басы-қасында жүріп, солай деп жаздыруға себепші де болғанмын. Өйткені сол кездегі біздің ұғымымызда «Қосбасар» деген күйдің қанша түрі болса да ол тек Тәттімбеттің атына тән саналатын. Ал «Бозінген» күйі Ықылас пен Сүгірдің атына байланысты аталатын. Оған Төлеген де пәлен деп қарсылық танытпай, «кімнің қалай тартқанын қайдам, мен өзім оңқайтыма келген күйлерді тартқанда қиялданып, өзімше тартып кетем» деген әңгімені жиі айтатын…».

Бахадурбек Байтасович Байтасов 

Баһадүрбек Байтасов; 1921 – 1996) — советский казахстанский военный деятель, генерал-майор (1972). Родился в 1921 году в селе Уйык Туркестанского района Чимкентской области (ныне Южно-Казахстанская область). Участник Великой Отечественной войны, в 1942 году был призван в армию. Воевал в составе Юго-Западного и 3-го Украинского фронтов, на Сталинградском фронте стал командиром орудия. Командир орудия в частях НКВД. Был неоднократно раненОкончил Ленинградское военное училище пограничных войск (1946), Военный институт МВД СССР (1954). С 1946 года служил в Термезском, Бахтинском, Зайсанском пограничных отрядах. В 1946—1950 годах служил в погранотряде в городе Термез в Узбекской ССР. В 1954—1960 годах — заместитель начальника штаба погранотряда в Киргизской ССР. С 1960 года — начальник штаба погранотряда в селе Бахты Семипалатинской области. В 1962—1968 годах — начальник Зайсанского погранотряда (50-й пограничный отряд КГБ), затем — заместитель начальника штаба Восточного пограничного округа КГБ СССР. В 1972 году получил звание генерал-майора. С 1971 года — председатель центрального комитета ДОСААФ Казахской ССР, занимал должность на протяжении 16 лет. Был кандидатом в члены центрального комитета компартии Казахской ССР. В 1981—1996 годах — председатель Алматинской секции Советского комитета, член Всесоюзного совета ветеранов войны и труда. Депутат Верховного Совета Казахской ССР 12-го созыва (1990—1993). Автор книг «Залог успеха» (1980), «Воспитываем пламенных патриотов» (1984). Умер 6 июля 1996 года. Похоронен на Кенсайском кладбище в Алма-Ате. Его именем названы улица в Алма-Ате и военно-техническая школа в Туркестане.

РАХМАНҚҰЛ БЕРДІБАЙ

Рахманқұл Бердібай 1927 жылы 2 желтоқсанда Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан ауданы, Көкіш ауылында дүниеге келген. Түркістан педучилищесін, Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін, Қызылорда пединститутының қазақ тілі мен әдебиеті факультетін (1949) бітірген. Ащысай кентіндегі орта мектепте мұғалім, 1949–1953 жж. Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі қазақ орта мектептерінде директор, аудандық оқу бөлімінің инспекторы, 1953–1954 жж. ҚазМУдің аспиранты, 1955–1959 жж. республикалық «Қазақ әдебиеті» газетінде әдеби қызметкер, сын бөлімінің меңгерушісі болған. 1960–1972 жж. әдебиет тарихы және теориясы мәселелері бойынша «Әдебиет пен өмір», «Роман және заман», «Қазақ әдебиетіндегі замандас бейнесі», «Қазақ совет әдебиетінің қалыптасуы», «Дәстүр тағылымы» тәрізді кітаптары, «Қазақ романы», «От легенды к роману», «Қазақ тарихи романы», «Тарихи роман», «Мұхтар шыңы» монографиялары жарық көрді. 1961 жылы кандидаттық («Қазіргі қазақ романындағы сюжет проблемасы»), 1971 жылы докторлық («Қазақ романдарының теориялық мәселелері») диссертация қорғайды. 1968–1970 жж. ашылған Қазақ Совет энциклопедиясы Бас редакциясының жауапты хатшысы, 1973–1995 жж. Қазақ КСР ҒА М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында фольклор бөлімінің меңгерушісі, ҚазМУ мен ҚазПИде ауыз әдебиетінен дәріс оқиды. «Қазақ фольклористикасының тарихы» деген еңбегі үшін Р.Бердібайға және бірнеше фольклоршыға Ш.Уәлиханов атындағы бірінші дәрежелі сыйлық берілді. Бұл жылдарда ғалымның қаламынан «Қазақ эпосы», «Сарқылмас қазына», «Кәусәр бұлақ», «Эпос – ел қазынасы», «Жыршылық дәстүр», «Айтыс әлемі» секілді еңбектер туды. Түбі бірге туысқан халықтар әдебиетімен өзара байланысы оның «Гүлстанның бұлбұлдары», «Достық кемесінде», «Сарқылмас қазына» деген кітаптарынан бастау алып, соңғы жылдарда шыққан «Байқалдан Балканға дейін», «Жұлдыздар жарығы», «Ел боламыз десек» атты жинақтарда жалғасын тапты. Оның сыншылық, әдебиетшілік, фольклоршылық, түріктанушылық саласындағы ізденістері 42 кітап, мыңнан артық мақала түрінде жарыққа шықты. Ғалымның бұлардан тыс атқарған игілікті ісі – М.Әуезов мұражай үйінде 35 жыл бойында Алматы қалалық қазақ әдебиеті мен өнері халық университетін басқарып, қазақ халқының соңғы 1500–2000 жыл бойындағы тарихы мен мәдениеті тақырыбына 500 дәріс өткізуі. Бұл еңбегі үшін сол кездегі Бүкілодақтық «Білім» қоғамының ең үлкен сыйлығы – Вавилов медалімен марапатталған.ҚР ҰҒАның академигі, Түрік тіл құрылымының (Түркия), Халықаралық Ш.Айтматов қоғамдық академиясының, Халықтық (экологиялық) академияның мүшесі, Ш.Уәлиханов атындағы, «Түрік дүниесіне қызмет» сыйлықтарының иегері. «Парасат» орденімен, «Еңбектегі ерлігі үшін», «Еңбек ардагері» медальдарымен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет Грамотасымен марапатталған. «Қазақ КСР ғылымының еңбек сіңірген қайраткері» (1983), «Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері» (1992) атағын алды. 1995 жылдан бері Қожа Ахмет Йасауи атындағы Халықаралық қазақтүрік университетінің профессоры.

Кенесбай Мусаев (1931–2020)

Кенесбай Мусаев (1931–2020) главный научный сотрудникОтдел урало-алтайских языковдоктор филологических наук (1968), профессор (1972), Заслуженный деятель науки Российской Федерации (2004), академик (2003) Национальной Академии наук Республики Казахстан.Полные данные для аттестации 2016 г. доступны по этой ссылке.Отличник народного образования Республики Кыргызстан (1991). Член-корреспондент (1988), Почетный член (2000) Общества Türk Dil Kurumu (Турция), Лауреат Премии Абдель Азиза Сауд Аль-Бабтина (Кувейт, 1997). Почетный профессор Казахско-Турецкого международного университета им. Ахмета Ясауи (2002). Почетный президент Казахской региональной национально-культурной автономии Москвы (2001), Почетный председатель Московского общества «Қазақ тiлi» (1997).Родился 24 марта 1931 г. в ауле Кумисти, Созакского района Южно-Казахстанской области Казахстана в семье колхозников из рода Сангыл племени Конрат Среднего жуза казахов Шойтанова Муса и Биедиловой Ашень, принадлежащей к роду Коныршунак племени Конрат.В 1947 году окончил педучилище в г. Туркестан с отличием и поступил на филологический факультет Казахского госуниверситета в г.Алматы, который окончил в 1952 г. Увлекался шахматами, был чемпионом Казгосуниверситета, занял третье место в чемпионате г.Алматы, девятое из 22 – в республике Казахстан. Много занимался общественной работой: был инструктором Алма-Атинского горкома комсомола, ЦК комсомола Казахстана и др.1952-1956 гг. проходил аспирантуру в Секторе тюркских языков Института языкознания АН СССР под руководством Э.В.Севортяна. С декабря 1956 г. – сотрудник Сектора тюркских языков того же Института. После защиты кандидатской диссертации по казахскому языку, в 1957 году взялся за исследование караимского языка.Им опубликовано свыше 320 научных трудов, в том числе 14 книг по различным вопросам тюркологии, социолингвистики, письменностей, терминологии и др. отраслей языкознания, а также по проблемам фольклора, перевода.В 1958 – 1994 гг. в г. Москве в Литературном институте им. А.М.Горького Союза писателей СССР на кафедре Художественного перевода преподавал казахский, кыргызский, туркменский, татарский, каракалпакский, алтайский и хакасский языки студентам из соответствующих республик; профессор Института стран Азии и Африки Московского Госуниверситета им. М.В.Ломоносова с 1997 г.Он переводил на казахский язык Библию и редактировал ее переводы. Перевел на казахский язык книгу Р.Хаббарда «Даянетик».Под непосредственным руководством К.Мусаева защитили магистерские диссертации 2, кандидатские диссертации – 26 и докторские – 11 человек из Москвы, Монголии, Кыргызстана, Узбекистана, Казахстана, Туркменистана, Украины, Башкортостана, Карачаево-Черкесии, Кабардино-Балкарии, Калмыкии, Хакасии. Он выступал официальным оппонентом свыше 50 докторских, кандидатских и магистерских диссертаций.К.Мусаев в 1954-1991 гг. член КПСС. Активно занимался общественной работой: Был секретарем партийной организации, председателем профкома Института Языкознания АН СССР, членом различных общественных организаций Москвы, Академии наук СССР, по поручению Президиума и Бюро Отделения Литературы и Языка АН СССР с целью оказания помощи ездил в составе делегаций АН в разные республики СССР. С 1987 г. был заместителем председателя Советского комитета тюркологов АН СССР, с 1992 г. – Национального Комитета тюркологов Российской Федерации при РАН, он член ученых советов по защите докторской диссертации, много лет был членом экспертного совета ВАК СССР, заместителем Главного редактора журнала “Советская тюркология». Он член редколлегии журнала «Тюркология». К.Мусаев много лет являлся членом Совета по сохранению и развитию культур народов при Фондах культуры СССР и России; он член редколлегии «Караимской народной Энциклопедии».В 1990 г. К.Мусаев основал Московское национально-культурное Общество Қазақ тiлi («Казахский язык»), в 1997 г. создал Казахскую Региональную Национально-Культурную Автономию Москвы и возглавлял их. Он активно участвовал в выработке документов для организации Национально-культурных автономий в Москве, и др.К.Мусаев выступал на многих международных и всесоюзных конференциях, читал лекции в университетах республик СССР (Алматы, Ташкент, Бишкек, Ашхабад, Баку, Душанбе, Киев, Симферополь, Минск, Кишинев, Вильнюс и др.), Российской Федерации (Москва, Санкт-Петербург, Казань, Уфа, Абакан, Кызыл, Горно-Алтайск, Якутск, Нальчик, Махачкала, Карачаевск, Черкесск и др.), а также за рубежом: Германии (1969,1986,1991гг.); Венгрии (1971); Индии (1974, 1978); Финляндии (1976,1983); Турции (1985,1988,1989,1991,1993,2000,2002); Испании (1986); США (1987,1990,1991); Норвегии (1989); Монголии (1989); Чехии (1999).К.Мусаев награжден орденом «Парасат» (Казахстан), 5 медалями СССР (3), России (1), Казахстана (1), Почетной Грамотой Президиума АН СССР, он участник ВДНХ СССР.Кенесбай Мусаев скончался 26 мая 2020 г. на 90-м году жизни (см. некролог в журнале «Российская тюркология»).Основная литература о жизни и творчестве К.Мусаева:Миллибанд С.Д. Биобиблиографический словарь советских востоковедов. М.1975. с.372.; Она же: Биобиблиографический словарь советских востоковедов с 1917 г. кн. II. М-Я. М., 1995. С.112-113.А.П.Юдакин. Ведущие языковеды мира. Энциклопедия. М.2000, с.519-521.Қазақ совет энциклопедиясы. (Казахская советская энциклопедия на казахском языке). Т.8. Алматы 1976, с.218 с портр.Биобиблиография обществоведов Казахстана. А.1986. с.310 с портр.Э.Р.Тенишев, А.А.Чеченов. “Советская тюркология” 1991. N 3 с портретом.Актуальные вопросы современных филологических исследований. Ош, 1995. сс.9-18.Национальная Академия наук Республики Казахстан. Энциклопедический справочник. Алматы. ”Гылым”.1996, с.250 с портр.Рахым Хажы Балаби. Саңғылдар. Шежiре (на казахском яз.) Алматы. 1999, 333-334, портр. 350.А.Позин. Возвращение с жайлау. Этносфера. № 3(30) М., 2001. 12-13.П.Джамалов. Следуя обостренному чувству справедливости. «Этносфера». 3(30) М., 2001 с.11.Зайнуллин М.В. Корифей отечественной тюркологии. Журнал «Ядкяр». Уфа 2001, №2, с.157-159.Журнал «Түркология» № 2, Түркiстан, 2002, 134-140.В Интернете: «Кенесбай Мусаев».Профиль РИНЦAuthor’s Profile on Science IndexОсновные публикацииОтдельные издания:Грамматика караимского языка. Фонетика и морфология. “Наука”. М.1964.Алфавиты языков народов СССР. “Наука”. М. 1965.Neuvostoliiton kansojen kielten kirjaimistot. Helsinki. 1967.Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. “Наука”. М. 1975.Краткий грамматический очерк караимского языка. “Наука” М., 1977.Лексикология тюркских языков. “Наука”. М. 1984.Языки и письменности народов Евразии (региона бывшего СССР). “Гылым”. Алматы 1993.Национально-языковое строительство в СССР. Разработка для лекторов общества “Знание” М. 1982.Devolopment of Social Functions of National Languages in the USSR and Theoretical Questions of Social Linguistics. Moscow. 1971. Coавторы:V.I.Abaev,P.Azimov,F.Filin.Караимско-русско-польский словарь. “Советская энциклопедия” М. 1974. Соавторы: Н.А.Баскаков, А.И.Дубиньский, А.А.Зайончковский, Р.М.Ижбулатова,Х.Ф.Исхакова, С.М.Шапшал.Проблемы функционирования современных тюркских языков. Алматы. 1994.Ғылым, халың қалай? (Как поживаешь, Наука?) Алматы. 1994.Крымтатарский язык. Введение. Морфология. Учебное пособие. Соавтор А.Меметов. Симферополь. 2003.Синтаксис караимского языка. М., 2004Морфология крымтатарского языка (в печати)Казахский язык. Учебник. М. 2008. ИВЛРазделы крупных коллективных трудов:Караимский язык //Языки народов СССР.т. 2, Тюркские языки. “Наука”. М. 1966.Казахский язык //Закономерности развития литературных языков народов СССР в советскую эпоху. Основные процессы внутриструктурного развития тюркских, финно-угорских и монгольских языков. “Наука”. М. 1969.Bопросы разработки алфавитов и орфографий тюркских литературных языков. //Там же.Закономерности изменения в фонетике тюркских литературных языков. //Там же.Вопросы разработки и совершенствования орфографий литературных тюркских языков //Орфографии тюркских литературных языков СССР. “Наука”. М. 1973.Разработка и усовершенствование алфавитов и орфографий языков народов СССР //Опыт совершенствования алфавитов и орфографий языков народов СССР.”Наука”. М.1982.От редактора. //Там же.Пратюркские сонанты //Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика. “Наука”. М. 1984.Формирование, развитие и современные проблемы терминологии на языках союзных республик СССР //Развитие терминологии на языках союзных республик СССР. “Наука”. М. 1986.Пратюркские союзы //Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. “Наука”. М. 1988.Пратюркские частицы. //Там же.Караимский язык // Языки мира. Тюркские языки. “Индрик”. М.1997, с.254-264.Пратюркская лексика: Небесные тела и небесная сфера; Отношения по родству и свойству; Социальные отношения; Война и оружие // Сравнительно-историческая Грамматика тюркских языков. Лексика.М.”Наука”. 1997.Пратюркская лексика. // Сравнительно-историческая Грамматика тюркских языков. Лексика. М. ”Наука”. 2001.Кыпчакская группа. // Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции. М., «Наука» 2002. 216-218, 259-338.Статьи (с 2000 г.):Проблемы формирования и развития терминологии на языках народов Российской Федерации// Формирование терминологии на титульных языках республик Российской Федерации и СНГ.М.2000.с.3-34Наурыз – праздник не только казахского народа. //“Этносфера” № 3(20), М. 2000. 12-13.Центр национальной культуры за рубежом. “Наш мир” N 4, 2000.Московские казахи готовятся к юбилею. “Казахстанская правда” 22.09.2000.В стечении девяти дорог. // “Лига Наций”. 15.09.2000.М.Х.Дулати // Интернет-газета “Арба” , 2001.Праздник Тюркской письменности и культуры. М. 2001: Предисловие, К читателю, О Празднике Тюркской письменности и культуры, Президентам Турции, Азербайджана, Узбекистана, Казахстана, Туркменистана, Кыргызстана, Татарстана; Президентам независимых тюркских государств: Азербайджана, Казахстана, Кыргызстана, Татарстана, Турции, Туркменистана, Узбекистана, Турецкой Республики (Северного Кипра), других тюркских народов; Проблемы языков тюркских народов на новом этапе их возрожденияО проблемах тюркских языков народов Российской Федерации // Тiлтаным/ Языкознание. №3, Алматы, 2001, с.8- 20.Проблемы функционирования тюркских языков после возникновения независимых тюркских республик // Қазақ тiлi мен диалектологиясы. Алматы, 2001.Праздник Науруз // Праздник Тюркской Письменности и Культуры М. 2001.Казахский язык. // Языки народов Российской Федерации М.2001.Караимский язык. // Там жеКрымскотатарский язык (соавтор А.Меметов). Там же.О проблемах башкирского языкознания // Первый всемирный Курултай башкир 1-2 Июня 1995 года. Стенографический отчет Уфа “Китап” 1998. С. 424-425.Тюркские языки в Центральной Евразии, их контакты. // Межкультурный диалог на евразийском пространстве. Язык и литература в межкультурной коммуникации народов Евразии. Материалы международной научной конференции 30 сентября – 2 октября 2002 г. г.Уфа. Уфа, 2002. стр. 134-137.Тюрки Центральной Евразии: контакты языков и культур// Түркология. № 1 Түркiстан, 2002, с. 10-25.Небо у алтайских народов в свете пратюркской реконструкции.// Человек в зеркале языка. Сб. к 60-летию А.П.Юдакина. М.2002. с 375-385.О современной тюркологии. //Тюркский мир и народ саха. Вып.II Верхневилюйск. 2003с.5-6.Тюркские языки и тюркская культура в центре Евразии.// Востоковедный сборник. Выпуск 5. Симферополь. 2002. с.140-156.Связи языков и культур тюрков в Центральной Евразии. // Дешт-и Кипчак и Золотая Орда в становлении культуры евразийских народов. Материалы международной научно-практической конференции 10-11 апреля 2003 г. с. 216-222. М.2003.Тюрки Центральной Евразии: контакты языков и культур. // Первый Международный тюркологический конгресс. Насущные проблемы современной Тюркологической науки и задачи на будущее. Октябрь 2002. Материалы. Туркестан. 2003. сс. 22-33.Отношение кыргызского языка к пракыпчакскому языку.// Түркология. № 5. 2003. сс 16-24.О девятой гласной фонеме ä в древнетюркских языках рунических памятников и в пратюркском. // Түркология № 1, 2004. сс.47-54.Тюркско-иранские культурно-языковые контакты.// Түркология. №5, 2004. 1—22.Э.Р.Тенишев. //Филология. 2005.№4Предисловие к книге: Ж.Қ.Өтешева, Сағынышым жырыма қанат берген Қызылорда, «Тұмар» 2006.Разделы коллективного труда Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. Картниа мира пратюркского этноса по данным языка. М.Наука.2006. Представления о небе, небесных телах и явлениях; Климат; Материальный быт. Одежда; Война. Оружие; Социальная организация; Родство и свойство.Интервью в журнале «Қазақ тiлi» 2006О мере сохранения праформ и прасемантики слов в современных тюркских языках // Аспекты алтайского языкознания (Материалы Тенишевских чтений – 2007) сс. 127-131.Кыпчаки и пракыпчакский язык // Учен.Зап. Таврического Нац. Ун-та им.В.И.Вернадского. Симферополь, 2007. Серия «Филология» т.20 (59). № 5, сс. 5-27.О среднекыпчакском литературном языке. // Вопросы алтайской Филологии. Памяти Э.Р.Тенишева. вып.ІІІ. М. 2008. стр. 92-115.Представления тюрок о небе, небесных телах и явлениях. // Природное окружение и материальная культура пратюркских народов. «ВЛ» М.2008 , 12-41.Представления тюрок о климате. // Природное окружение и материальная Культура тюркских народов. «ВЛ» М.2008. 42-67.Об этнонимах «САКИ», «СКИФЫ», «ЭТРУСКИ» // Сравнительно- историческое языкознание. Алтаистика. Тюркология.. К юбилею А.В.Дыбо. М. «Тезаурус». 2009. 176-178.О древних названиях предков тюрков. // Культура народов Причерноморья. № 182, Симферополь, 2010., 53-55.В татарском языке морфология наполовину аналитическая. // Ф.А.Ганиев Избранные статьи. Казань 2010., с. 15.Авторефераты диссертаций:О глагольно-именных конструкциях в современном казахском языке. Автореф. дисс… к.ф.н. М.1956.Строй караимского языка. Автореф. дисс… д.ф.н. Баку. 1968.Рецензии:Pritsak O.Das Karaimische in: Philologiae TurcicaeFundamenta. T.1, Wiesbaden, 1959.//”Вопросы языкознания” ,N 1,1962.Первый сборник исследований //”Советская Каракалпакия”. 04.02. 1972.Ценный труд по исторической лексикологии якутского языка // “Полярная звезда”. N 4, 1972, Якутск.Антонов Н.К. Исследование по исторической лексике якутского языка //”Советская тюркология”,N 1,1973.Тюркологический сборник – 1972. // “Советская тюркология”, N2, 1974.Мукамбаев Д. Кыргыз тилинин диалектологиялык сөздүгү //”Советская тюркология”, N 3, 1974.Хасанов Б. Языки народов Казахстана и их взаимодействие. А-Ата,1976 //”Советская тюркология” N 5,1976.Выступление на обсуждении книги О.Сулейменова “Аз и Я” на совместном заседении ОЛЯ и ОИ АН СССР // Известия АН СССР, сер. Литературы и языка, N 4,1976; “Вопросы истории”, N 9, 1976.Айдаров Т. Қазақ тiлiнiң лексикалық ерекшелiктерi. Алматы, 1975 //”Советская тюркология” N 4, 1977. Cоавтор Ю.Абдувалиев.Исаев М.И. О языках народов СССР. //”Реферативный журнал”. сер.6, N 6, 1978.Расулов И.Улуғ ватан уруши йилларида эзбек тили лексикаси. Тошкент, 1977. //”Советская тюркология”, N 6,1978. Cоавтор А.Базаров.Барлыбаев Р.Қазiргi қазақ тiлiндегi қоғамдық-саяси лексика. Алматы,1978.// “Cоветская тюркология”, N 5,1979.Турсунов А. Кыргыз тилиндеги этиштик сөз айкаштары Фрунзе, 1978. //”Советская тюркология”, N 6, 1979.Менгес К.Г. Восточные элементы в “Слове о полку Игореве”. “Наука”, Л., 1979.//”Вопросы языкознания”, N 6, 1980.Бердiбаев Р. Қазақ тарихи романы. Алматы, 1979. //”Советская тюркология”, N 2, 1981.Кыргыз адабият тилинин грамматикасы. I б. Фонетика жана морфология. “Илим”, Фрунзе,1980 // “Cоветская тюркология”, N 2, 1982.Русско-башкирский, башкирско-русский словарь общественно- политических терминов. Уфа,1984. // “Вопросы языкознания”, N 3, 1986.Меметов А. Татар тили грамматикасынынъ практикумы. Ташкент, 1984. //”Советская тюркология”, N 3, 1986.Усенбаев К., Абылгазиев Б., Кадыров Ы. Русско-киргизский терминологический словарь по военному делу. “Илим”, Фрунзе, 1986.//”Советская тюркология”, N 2,1987.Государственные языки в Российской федерации. Энциклопедический словарь справочник. М.1995. Известия АН. Серия языка и лит. Т. 56, N2, 1997. Сс.69-71.Сборник Алтын Бешик. “Караимские вести». N6(49). 1999А.Меметов. Лексикология крымскотатарского языка. Симферополь. 2000О книге А.М.Меметова. // Түркология. № 5, 2003, сс.126-128.Редактор книг:Орфографии тюркских литературных языков “Нау-ка”.М.1973.Максютова Н.Х. Восточный диалект башкирского языка в сравнительно-историческом освещении. “Наука”. М. 1976.Тюркологические исследования. “Наука”. М.1976(один из редакторов).Опыт совершенствования ал-фавитов и орфографий языков народов СССР. “Наука”. М. 1982.Джусупакмадов Упула. Отношение киргизского языка к сибирским тюркским языкам. “Илим”, Фрунзе, 1983.Пюрбеев Г.Ц. Современная монгольская терминология. “Наука”. М. 984.Теория и практика этимологи-ческих исследований “Наука”. М. 1985.Баскаков Н.А. Диалект лебединских татар-чалканцев.”Наука”.М.1985.Аннаeва Р.Х. Фразеологические устойчивые словосочета-ния в памятниках туркменского языка. “Ылым”. Ашхабад. 1985.Развитие терминологии на языках союзных республик СССР. Общая проблематика. Терминология на русском, украинском и белорусском языках. “Наука”. М. 1986. 268с.Развитие терминологии на языках союзных республик СССР. Терминология на узбекском, казахском, грузинском, азербайджанском, литовском, молдавском, латышском, киргизском, таджикском, армянском,туркменскоми эстонском языках “Наука”.М.1987.Теория и практика этимологических исследований “Наука”. М. 1988. (один из редакторов).Роль методологических семинаров академических институтов Киевского района г. Москвы в разработке философско-методологических проблем науки. М. 1986.Меметов.А. Источники формирования лексики крымскотатарского языка. “Фан”. Ташкент. 1988.Орфографический словарь крымскотатарского языка. Ташкент. 1992.Исследование языковых сис-тем в синхронии и диахронии. К 70-летию Э.Р.Тенишева. “Наука”. М. 1992.Тенишев Э.Р. Словарь сарыг-уйгурского языка.”Наука”. М. 1991.Нарық және Қазақстан ғылымы мен техникасының даму мәселелерi. 1- бөлiм. Тарих. Социология. Экономика М.1992.Нарық және Қазақстан ғылымы мен техникасының даму мәселелерi. 2- бөлiм. Педагогика. Психология. М. 1992.Рынок и проблемы развития науки и техники Казахстана. Тезисы докладов. М., 1992.Қоғам – Ғылым. Тезистер жинағы. 2-бөлiм. Педагогика. Пси-хология. М.,1993.Насырова О.Д. Проблема при-даточного предложения в японском и тюркских языках. “Билим”. Нукус,1993.Матай жазған Iзгi Xабар Стокгольм.1989.Марқа жазған Iзгi Xабар. Стокгольм.1990.Лука жазған Iзгi Xабар. Стокгольм. 1990.Данияров Б.Х. Проблемы лексической синонимии узбекско-го языка: коннотативный аспект семантики номинативных единиц. М.1994.Караимская народная энциклопедия. т. 1.Вводный. М.1995. Член консультативного совета.Жусупакматов Л. Пиктографические памятники Саймалы-Таш Ош.1997.Член редсовета газеты “Кара-имские вести” c 1994 г.Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Лексика. М., “Наука” 1997. (Член редколлегии).Жусупакматов Л. Саймалы-Таш сүрөт-жазма сырлары. I. Бишкек. 1998.Саймалы-Таш сүрөт-жазма сырлары. II. Бишкек. 1999.А.П.Назаров. Фразеологическая стилистика кыргызского языка. Бишкек.1998.Юдакин А. Ведущие языковеды мира М., “Советский писатель”. М. 2000. 915 стр. Член научно-редакционного совета.Формирование терминологии на титульных языках республик Российской Федерации и СНГ. М.2000.М.В.Зайнуллин. О сущности и границах языковой модальности. Уфа.2000.А.Юдакин. Урало-алтайское языкознание (тюрко-монгольское): Энциклопедия (Ведущие языковеды мира 4). М. 2001.Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Лексика. Второе издание, дополненное. (Соредактор) М. «Наука» 2001.Праздник тюркской письменности и культуры. М.2001.Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции. (Соредактор) М., «Наука», 2002Зам. Главного редактора журнала «Советская тюркология» (1987-91)Востоковедный сборник. Вып.IV. Симфеорополь. 2000 (член редколл.)Член редколлегии журнала «Түркология» с сент-окт. 2002.Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. Картниа мира пратюркского этноса по данным языка. М., Наука, 2006. Член редколлегии.Член редколлегии журнала «Научный мир Казахстана», №1 май-июнь 2005.Р.А.Тадинова, Глагольные тюркизмы в кавказских языках. Москва, «Советский писатель», 2005А.Меметов. Заманевий къырымтатар тили. Симферополь. 2006.Э.Буджакълы (Умеров). Актуальность исследования истории крымтатарского государства и права. Симферополь. 2007.

Әлеухан Бекболатұлы

Қажымұқан ролінде ойнаған актер Әлеухан Бекболатұлы өмірден оздыӘйгілі палуан, цирк әртісі Қажымұқан Мұңайтпасовтың ролінде ойнаған актер Әлеухан Бекболатұлы кеше, 19 қаңтарда Қарағандыда өмірден озды, – деп хабарлайды Tengrinews.kz тілшісі журналист Ескендір Ертаевқа сілтеме жасап. Ертаевтың айтуынша, өнер иесі жүрегі сырқатынан қайтыс болды. Марқұмды шығарып салу рәсімі 20 қаңтар күні Қарағанды тас жолындағы “Райымбек” дәмханасында өтеді.Әлеухан Бекболатұлы 1955 жылы Қызылорда облысының Жаңақорған ауданында туған. Ол Қажымұқанның роліне жүздеген үміткердің арасынан іріктелген. Режиссер Сұлтан-Ахмет Қожықовтың “Знай наших” фильмін “Қазақфильм” киностудиясы 1985 жылы түсірді. Фильм сюжеті бойынша, ХХ ғасырдың басында қазақтың палуаны Қажымұқан үлкен аренада белдеседі. Бұдан кейін палуан Парижге барып, жеңіске жетеді. Айта кетейік, фильмде Әлеухан Бекболатұлы, Дмитрий Золотухин, Александр Фуфачев, Сослан Андиев, Фёдор Сухов, Аскольд Макаров, Елена Акифьева, Георгий Мартиросян сияқты актерлер де ойнады.

Ақсұлтан Аманбайұлы Аманбаев

Тіршіліктің тынысын тарылтпаған. Кеңес заманында Қазақ­станның Денсаулық сақтау министрі, тәуелсіздік алған жылдары еліміздің тұңғыш Денсаулық сақтау министрі қызметтерін абыроймен атқарған, мемлекет қайраткері, ғалым кардио­хирург, бүгінде А.Н.Сызғанов атындағы Ұлттық ғылыми хирургия орталығының профессоры Ақсұлтан Аманбайұлы Аманбаевты біздің заманның көрнекті тұлғасы деп айта аламыз.Сұрапыл соғыс алдында Оңтүстік Қазақстан облы­сы, қазіргі Отырар ауданы, Шәуіл­дір елді мекенінде қарапайым шаруаның отбасында дүниеге келген ол балалық, жасөспірімдік кезеңінен-ақ білімге, еңбекке құштарлығымен ерекшеленген. Осы облыстың (қазіргі Мақтаарал ауданында) орыс орта мектебін Алтын медальмен бітіріп, Алматыдағы медицина институтының емдеу факультетіне оқуға емтихансыз кабылданды. 1962 жылы институтты үздік бітіргеннен кейін Түркістан, Түлкібас аудандарында дәрігер-хирург болып жұмыс істеді. Әрине, ол кезде ауылдық жерде хирург болудың өз қиыншылығы бастан асатын.Ақаң хирургияның ең қиын да күрделі саласы кардиохирург мамандығын ғылыми-теориялық зерттеулермен ұштастырғысы келген құштарлығының ықпалымен, арман-мұрат бағдарымен Алма­тыға аттанған-ды. 1969-1974 жыл­дары Қазақ клиникалық және экспе­риментальды хирургиялық ғы­лы­ми-зерттеу институтының (қа­зіргі А.Н.Сызғанов атындағы Ұлттық ғылыми хирургия орта­лығы) кардиохирургия бөлі­міндегі теория мен тәжірибе негізделген клиникалық ордина­тура мен аспирантурада ғылым негіздерін игерді. Одаққа бел­гілі кардиохирург, медицина ғылым­дарының докторы, профес­сор В.С.Сергиевскийдің жетекшілігімен кардио­хирур­гиядағы жүректі алмастыру туралы аса өзекті, күрделі мәселеге арналған тақырыпта 1974 жылы кандидаттық диссертациясын сәтті қорғады. Бұл еңбегі отандық және шетелдік ғалымдар тарапынан жоғары бағаланды. Ақаң осы ғылыми орталықта 15 жыл үзбестен кардиохирург, аға ғылыми қызметкер болып еңбек етті. Көп жылдар бойы жинақталған бай тәжірибе негізіндегі ғылыми-зерттеу ең­бектері еліміздің жүрек ауруы­на шалдыққан тұрғындарына мезгілінде ота жасалып, дендерін сауықтыруға үлкен көмегін ти­гізді.Ғылыми шығармашылық пен тәжірибе сабақтастығымен еңбек ететін ұжымның қоғам­дық жұмысына да белсене қа­тысып, 10 жыл бойы партия ұйымының хатшысы болды. Осы хирургиялық орталықта ұзақ уақыт атқарған игі жұмыстары арқылы ұжым мүшелерінің алдында үлкен абыройға бөленіп, аса беделді ғалым атанды. Ол 1984 жылы Үкімет құра­мындағы жоғары лауазым­ды мемлекеттік қызметке шақы­рылды. Сол кездегі Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы Н.Ә.Назарбаевтың келісімімен, Министрлер Кеңесінің қаулы­сымен Үкімет аппаратының оқу-ағарту және денсаулық сақтау бөлімі бастығының орынбасары қызметіне тағайындалды. Үш жыл еліміздің қалалық, аудандық, облыстық, республикалық дең­гей­дегі денсаулық сақтау ұйым­дарының кураторы болып қызмет істеді. 1987-1990 жылдары Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің қаулысымен Денсаулық сақтау министрінің орынбасары және 4-ші Бас басқармасының бастығы, Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Емдеу-сауықтыру бірлестігінің бастығы қызметтерін атқарды. 1990 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының жарлы­ғымен Денсаулық сақтау министрі болып қызмет атқарды.Еліміз егемендік алған жылдары (1991-1992) Денсаулық сақтау министрі болып екінші рет тағайындалған қызметінде де абыройлы еңбек өнегесін көрсетті. ХХ ғасырдың 90-жылдары Кеңес Одағының тарауының салдарынан, еліміздің эконо­ми­ка­лық жағдайы әртүрлі қиын­­шылықтарға ұшырағаны мәлім. Медицина мекемелері де көп­теген қиыншылықтарды бастан кешіріп жатты. Ауру­ха­налардың материалдық базасы, медицина қызметкерлерінің әлеуметтік жағдайы нашарлап кетті. Осындай ауыр жағдайда министрлік елі­міздің денсаулық сақтау саласына нарық заманының талабына сай өзгерістер енгізуі де қажеттілік болып саналды. Осыған байланыс­ты 1991 жылы жаңа заң жобасы дайындалып, Қазақстан тарихында тұңғыш рет Жоғарғы Кеңестің VII сессия­сында «Қазақстан Рес­публикасы халқының денсау­лы­ғын сақтау туралы» Заң қабыл­данды. Бұл заң уақыт талабына орай аз уақытта еліміздің денсаулық сақтау саласындағы қордаланып қалған көп түйінді шешуге елеулі ықпал етті.Үкі­метіміз халық денсаулығының өзекті мәселелеріне ерекше назар аударып, қаржыландыру және медициналық қызметтің нәтижелілігі мен сапасын арттыру тәрізді күрделі мәселелерді шешуді шұғыл түрде қолға алды. Соның нәтижесінде халыққа медициналық көмек көрсетуді жақсарту бағытында игілікті іс-шаралар біртіндеп жүзеге аса бастады. Халық денсаулығын сақтау­дың білікті, білімді басшысы Ақсұлтан Аманбайұлы өмірінің барлық кезеңдерінде қандай дең­гейде қызмет атқарса да кәсіби мамандығын әрдайым бірінші кезек­ке қойды. Ұзақ жылдар хирург ретінде жүздеген, мыңдаған сырқатқа душар болған жандарға ота жасап, денсаулықтарын түзеді, өмірлерін ұзартты. Бір оқиға оның есінен кетпейді.Осыдан он жыл бұрын Оңтүстік Қазақстан облы­сы­ның Созақ ауданында ХІІ ға­сырда өмір сүрген, Шыңғыс ханды таққа отырғызып, хан сайлаған құрылтайға қатысқан, сол заман­да Қаратау, Созақ, Түркістан айма­ғындағы қазақтың шашыранды тайпаларын отырықшы ел болып бірігуіне өз үлесін қосқан ірі тарихи тұлғалардың бірі болған Саңғыл би бабамызға ас беріліп жатқан кез болатын. Абыр-сабыр жүрген жұрттың назары бір кезде: «Ақсұлтан қарағым! Сенің атыңды естіп, таныдым», деп дауыстаған 80-нен асқан қарт әжейге ауды. Сөйтті де әжей: «Осыдан 30 жыл бұрын сен менің 16 жастағы қызымның ауырған жүрегіне аса күрделі ота жасаған едің, қазір ол дін аман. Тұрмысқа шықты. Бүгінде алты баланың анасы», – деп қасына келіп, қолын алып, «Саған үлкен рахмет!» деп маңдайынан сүйді. «Ажалдан аман алып қалған, дендері сауығып кеткен әртүрлі жастағы адамдар Отанымыздың әр өңірінен осы уақытқа дейін маған хабарласып, алғыстарын айтады. Еңбегімнің осындай нәти­­жесін ел аузынан есту – мен үшін зор мақтаныш, қуа­ныш, үлкен құрмет», дейді Ақаң.Хирург-дәрігерлік жұмы­сында ол өмірдің талай соқпақ­тарынан өткен, тәжі­рибесі мол ғалымдардың, ұла­ғат­ты ұстаздардың (А.Н.Сыз­ғанов, М.И.Брякин, А.Б.Райз, Г.К.Ткаченко, В.С.Сергиевский) тәлім-тәрбиесін көрді, мол сабақ алды, үйренді. «Өмірімде осындай абыройлы, қадірлі адамдармен араласқаныма дән ризамын», дейді ол. Ақаң 50 жылдан астам ғұ­мырын адамдардың денсаулығын сақтау, жақсарту, емдеу жолына арнады. Бүгінде жеті белестің бес жы­лын артқа тастаса да Ақаң бі­лік­ті, тәжірибесі мол маман ре­тін­де дәрігерлік жұмысын әлі абы­ройлы атқарып жүр. «Қан­ша жасқа келсем де, қай жерде жүрсем де дәрігер болып қала беремін. Өйткені, дәрігерлік кәсіп – өмірлік кәсіп. Ауырып немесе жарақаттанып, жаны қиналған адамға көмек көрсетіп, өмірін сақтап қалуға әрқашан да дайынмын. Дүниеде адам өмірінен қымбат ешнәрсе жоқ. Қай қо­ғам болса да, қай ел болса да, оның басты байлығы алдымен адам. Әрбір адамның дені сау, жанарында мұң, көңілінде кір болмаса, жадырап күлсе, елдің жүзі де әруақытта жарқын, же­тіс­тіктері көп. Тәуелсіздік алған мемлекетіміздің Қазақстан Рес­пуб­ликасы болып аталған та­рихи жылдарда, еліміздің адам денсаулығын қорғайтын күрделі де, жауапты да саласын басқарып, Отаныма, халқыма қызмет етуді Алла маған нәсіп етті. Ол үшін мен тағдырыма ризамын!» – дейді абыз-қайраткер Ақаң тебіреніп. Ол Қазақстанның денсаулық сақтау саласында жоғары басшы­лық қызметтерді атқарған жылдары елімізде көптеген нысандар іске қосылды.Медицина меке­мелері мен медицина мамандарын дайындайтын оқу орындары: перинатальдық орталықтар (Алматы, Қостанай, Көкшетау қалаларында), диагностикалық (Қарағанды, Семей, Жамбыл, Шымкент, Алматы қалаларында), 1000 төсектік республикалық клиникалық аурухана (қазіргі Алматыдағы №7-ші қалалық аурухана), республикалық Уро­ло­гия ғылыми-зерттеу институ­ты (Алматы қаласында), Радиа­циялық медицина мен экология инс­титуты (Семей қаласы), Республикалық акушерлік-гине­ко­логия ғылыми-зерттеу инс­ти­туты (Алматы қаласында), Ал­ма­ты медицина институтында сани­­тарлық-гигиена факультеті мен жоғары білімді медбикелерді дайындайтын факультет, Алматы медицина институты филиалының базасында – Фармацевтика институты (Шымкент қаласы), А.Ясауи атындағы Түркістан университеті мен Өскемен университетінде медицина факультеттері, облыстарда медучилищелер ашылды. Ақаңның Қазақстан денсаулық сақтау саласында ұзақ жылдар істеген абыройлы қызметі Үкімет тарапынан да елеусіз қалған жоқ. «Құрмет» орденімен, «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне – 20 жыл» мерекелік медалімен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Пре­зидиумының, Қазақ КСР Минис­трлер Кеңесінің «Алғыс хатымен», «Кеңес Одағы денсаулық сақтау ісінің үздігі», «Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау ісінің үздігі», «Қазақстан Рес­пуб­ликасы денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» медальдарымен марапатталды. Ардагер ағамызға Оңтүстік Қазақстан облысы, Отырар ауданының «Құр­метті азаматы» атағы да берілген.2013 жылы С. Ж. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина уни­верситетінің ғылыми кеңе­сінің шешімімен Қазақстан Респуб­ликасының медицина ғылымы мен білімін дамытуға, денсаулық сақтау саласына және университет мәртебесін жоғарылатуға қосқан еңбегі үшін есімі «Университет Даңқ галереясына» кіргізілді. 2014 жылы А.Н.Сызғанов атын­дағы Ұлттық ғылыми хирургия ор­та­лығының Директорлар кеңесінің шешімімен хирургияға сіңірген еңбегі үшін Алтын медальмен марапатталды. «Жақсы адам – елдің ырысы» деген халқымыздың дана­лығы осындай абзал тұлға­лары­мыздың өнегелі өміріне байланысты айтылған. Тәуелсіз Қазақ елінің дамуына өнегелі еңбегімен үлес қосқан Ақаң сынды абзал тұлғаларымыз – біздің ұлттық құндылық қазы­намыз.Отанымыздағы адамдардың денсаулығын сақтау бағдарындағы абыройлы еңбек жолымен келе жатқан ардагер ағамыз Ақсұлтан Аманбайұлының тіршілік тынысын жүрегінің лүпілімен тұтастырған өршіл оптимистік рухты ұстанымы қазіргі және болашақтағы ұрпақтармызды жаңа жарқын істерге жігерлендіре түседі. Иә, қазекем «Бірінші байлық – денсаулық» деп тегін айтпаса ке­рек. Себебі, дені сау адам бақытты, де­ні сау елдің ғана болашағы жар­қын болады. Ендеше, Ақаң сияқты адамдарға бақыт сыйлайтын алтын­қол азаматтар барда жүрек лүпілі ешқашан жаңылмайды. Автор: Ғабит КЕНЖЕБАЕВ, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеттің проректоры. АЛМАТЫ.